2. predavanje_valorizacija - spomenička svojstva i vrednosti

Question 1

Šta je istorijski spomenik (venecijanska povelja,1964.)?

Answer 1

• Pod pojmom istorijski spomenik podrazumeva se, kako pojedinačno arhitektonsko ostvarenje, tako i gradska i seoska celina koja predstavlja svedočanstvo određene civilizacije, neke značajne faze razvoja ili nekog istorijskog događaja
• Ovaj pojam obuhvata ne samo velika umetnička ostvarenja, već i skromna dela koja su vremenom stekla kulturni značaj

Question 2

Definicija pojma - spomenik kulture (zakon o zaštiti spomenika kulture 1965.)?

Answer 2

• Nepokretne i pokretne stvari, kao i grupe stvari, koje su zbog svoje naučne, tehničke ili druge vrednosti kao kulturna dobra od posebnog značaja za društvenu zajednicu
• Grupacija - stara gradska jezgra, delovi istorijskih naselja

Question 3

Zakon iz 1977. godine?

Answer 3

U prvi plan stavlja opšti - sveobuhvatniji pojam kulturno dobro - sve ono što je od posebnog kulturnog i istorijskog značaja

Question 4

Šta je graditeljsko nasleđe?

Answer 4

Pojam graditeljsko nasleđe je uži od pojma kulturno dobro. Obuhvata sve vrste graditeljstva : monumentalno (sakralno i profano), stari gradovi tvrđave, gradske kuće, folklorno (seosko-ruralno), inženjerske konstrukcije (putevi, mostovi, akvadukti…)

Question 5

Koji zakon danas važi?

Answer 5

Važi zakon o kulturnim dobrima iz 1994.

Question 6

Šta su kulturna dobra?

Answer 6

Kulturna dobra - stvari i tvorevine materijalne i duhovne kulture od opšteg interesa koje uživaju posebnu zaštitu utvrđenu zakonom

Question 7

Šta spada u pokretna, a šta u nepokretna kulturna dobra?

Answer 7

1. Pokretna kulturna dobra:
   umetnička dela, arhivska građa, filmska građa, stare knjige…
2. Nepokretna kulturna dobra:
   spomenici kulture, prostorne kulturno-istorijske celine, arheološka nalazišta, znamenita mesta

Question 8

Spomenici kulture u Srbiji?

Answer 8

• Građevinsko-arhitektonski objekti: od posebnog kulturno-istorijskog značaja, kao i njihova graditeljska celina, objekti narodnog graditeljstva, dela monumentalnog i dekorativnog slikarstva, vajarstvam primenjene umetnosti i tehničke kulture

*U Srbiji ima oko 2200 spomenik kulture
Srednjovekovni gradovi: Beogradska tvrđav, Smederevska tvrđava, grad Ras..
Srednjovekovni manastiri: Studenica, Žiča, Dečani, Manasija…
Konaci: konak u Topčideru, konak u Zaječaru…
Crkve: Crkva brvnara u Orašcu…
Kuće iz 19. i 20. veka: kafana ?, Kapetan Mišino zdanje, kuća J. Grujića u Svetogorskoj…
Savremena arhitektura i industrijska arhitektura
Palata Saveznog izvršnog veća u Novom Beogradu, Muzej vazduhoplovstva u Beogradu, Hangar Stari aerodrom, Livnica Plastika…

Question 9

Prostorne kulturno-istorijske celine?

Answer 9

• Urbano ili ruralno naselje ili njegovi delovi, prostori sa više nepokretnih kulturnih dobara
• U Srbiji ima oko 70 pros. kul-ist. celina: Knez Mihailova ulica, Kosančićev venac, Skadarlija, Kopitareva gradina, Topčider, Čaršija u Grockoj, Čaršija Tešnjar u Valjevu, Dunavska ulica u Novom Sadu, Staro jezgro Zemuna, Rajačke pivnice kod Negotina, Petrovaradinska tvrđava sa podgrađem, Tvrđava Bač sa podgrađem…

Question 10

Arheološka nalazišta?

Answer 10

• Deo zemljišta ili površine pod vodom koja sadrži ostatke građevina, grobnih i drugih nalaza i pokretne predmete iz ranijih istorijskih doba
• U Srbiji ima oko 190 arheološka nalazišta:
  Praistorija: Vinča, Lepenski bir, Starčevo…
  Antika: Gamzigrad, Viminacijum, Medijana, Singidunum, Sirmijum…
  Srednji vek: sr. grad Petrus kod Paraćina, srednj. Nekropola u Deževi (N.Pazar)

Question 11

Šta su znamenita mesta?

Answer 11

Prostori vezani za događaj od posebnog značaja za istoriju, područja sa izraženim elementima prirodnih i radom stvorenih vrednosti kao jedinstvene celine, spomen groblja i druga spomen obeležja
- U Srbiji ima oko 80 znamenitih mesta:
Spomenik i groblje oslobodilaca Beograda 1806. u Karađorđevom parku u Beogradu; Mesto potpisivanja Hatišerifa 1830. na Tašmajdanu; Memorijalni kompleks Jajinci, Orašac, Takovski grm…

Question 12

Spomenička svojstva - vrednosti?

Answer 12

• Sve što se vremenom sačuvalo ima izvesne vrednosti kao starina
• Postoje različite vrste vrednosti i nivoi vrednosti
• Da bi se objektivno utvrdile vrednosti kulturnog dobra primenjuje se postupak valorizacije
• Valorizacija je postupak kojim se utvrđuje da je neka građevina, prostorna celin, arheološkonalazište ili mesto odznačaja za javni interes
• Na osnovu valorizacije se utvrđuje da li imaju spomenička svojstva, koja su od javnog interesa, proglašavaju sespomeničke vrednosti i stavljaju se podzaštitu države
• Zakonom se štite utvrđene spomeničke vrednosti
• Važno je da se u procesu valorizacije jasno definišu i opišu spomenička svojstva
• U početku su uočena vrednost starine, kao najznačajnija - kasnije istorijska, naučna kulturna i umetnička
• Danas - istorijska, naučno-dokumentarna, umetnička, umetničko- zanatska, kulturna, etnografska, arhitektonska, arheološka, građevinska, građevinsko-konstruktivna, urbanistička, ruralna, ambijentalna, vrednost originala, vrednost unikata ili zbirke…
• Kulturna dobra moraju imati najmanje jedno od ovih svojstava (vrednosti)

Question 13

Istorijska vrednost?

Answer 13

• Osnovna istorijska vrednost je to što su spomenici nastali u prošlosti i imaju vrednost starine; artefakt ili objekat se posmatra kao dokument (svedok; proizvod) određenog vremena ili storijskog događaja
• Smatra se da starije građevine imaju veću vrednost ili imaju veći značaj od novijih istog tipa
• Veća istorijska vrednost i značaj mogu biti zbog starosti i zbog retkosti
• Uočavaju se i posebne istorijske vrednosti:
  ktitorski modeli imaju posebne vrednosti za istraživanje istorije arhitekture, freske za istraživanje likova vladara, nošnje…
• Pojedine građevine su vezane za ličnosti ili istorijske događaje, za ličnost samog graditelja - istorijska vrednost u užem smislu reči

Question 14

Kulturna vrednost?

Answer 14

• Imaju je objekti i tvorevine koji dokumentuju značajna kulturna dostignuća
• Takođe i skromna dela koja objašnjavaju različiti stepen razvoja materijalne i duhovne kulture u određenom razdoblju (praistorijska naselja, artefakti, kolibe..)
• Različita kulturna udruženja, društva zadužbine i sl.

Question 15

Etnografska vrdnost?

Answer 15

• Predmeti/artefakti koji su proizvod narodne kulture/stvaralaštva - nematerijalna kultura/običaji, jezik, pesme, igre, jela
• Oni su svedoci narodnog tradicionalnog građenja, načina života, običaja, sredine u kojoj se odvijao narodni život i sl.
• Kod tradicionalne narodne arhitekture to je osnovna vrednost

Question 16

Naučna vrednost?

Answer 16

• Ukoliko poseduje vrednosti koje su od interesa za bilo koju disciplinuili oblast nauke
• Građevine su značajne za proučavanje razvoja arhitekture, ali mogu da sadrže podatke i zadruge naučne discipline - arheologiju, sociologiju, istoriju, muzikologiju..
• srednjovekovni crteži na fasadi bogorodične crkve u Studenici - značajni su za proučavanje projektantskog postupka starih graditelja, starih mera…
• Natpsisi na crkvama i spomenicima - značajni su za istraživanje pisma, jezika…

Question 17

Umetnička vrednost?

Answer 17

• Dela likovne umetnosti (slikarstva i vajarstva), arhitekture (kompozicija fasade i elementi)
• Autorska dela - dela određenog umetnika ili graditelja
• Ona su unikatna - freske, ikone, slike, klesana dekorativna plastika, skulpture…

Question 18

Umetničko-zanatska vrednost

Answer 18

• Dela primenjene umetnosti i zanatstva - osim upotrebnih imaju i određene umetničke vrednosti
• Nisu unikatna, nastaju manufakturnom ili industrijskom proizvodnjom
• Elementi unutrašnje opreme, nameštaj, stepeništa,podovi, tavanice, dekorativna plastika, reljefi, islikani delovi fasada, vitraži duborezi, kovano gvožđe…

Question 19

Arhitektonska vrednost?

Answer 19

• Osnovna vrednost arhitektonskih dela - vrednuju se ukupne funkcionalne, tipološke, konstruktivne i oblikovne vrednosti - ostvareno jedinstvo ovih kvaliteta
• Važna je prostorna struktura i tip organizacije prostora - da li je karakterističan ili unikatan - crkve, konaci, seoske kuće, javne građevine…
• Procena vrednosti treba da se vrši u okviru opštih društvenih i ekonomskih prilika vremena u kome je delo nastalo
• Arhitektonsku vrednost nemaju samo očuvane građevine, već i one u ruševinama

Question 20

Kakvu vrednost ima beogradski sajam?

Answer 20

• Konstruktivno-građevinsku vrednost
• Vezana je za vrednost konstrukcije građevina, primenjenih konstruktivnoh sistema i materijala - to su građevine koje oslikavaju tehničku kulturu u određenim periodima i sl.

Question 21

Vrednost originala?

Answer 21

• Osnovni preduslov da bi se nešto uopšte vrednovalo kao kulturno dobro
• Treba da bude izvorno-autentično delo - smatra se da građevine koje su potpuno obnovljene - rekonstruisane iz temelja nemaju vrednost originala
• U izvesnim okolnostima (ukoliko su porušene u ratu, usled verskih sukoba i sl.), ponovna izgradnja značajnih građevina je uslovljena velikim interesom društva i kulturnim i duhovnim značajem pojedinih građevina (crkva Vasilije Blaženi i Hrista Spasa u Moskvi)
• Potpuno rekonstruisane građevine imaju karakter muzejskih eksponata ili spomenika - imaju memorijalnu vrdnost
• Kopija umetničkog delamože da ima spomeničku vrednost samo ukoliko je original uništen

Question 22

Memorijalna vrednost?

Answer 22

• Imaju je građevine koje predstavljaju sećanje na pojedine ličnosti ili događaje iz istorije, ili su podignute u tom cilju.
• Rodne kuće, stara groblja, javni spomenici, česme…

Question 23

Ambijentalna vrednost?

Answer 23

• Ovu vrednost imaju skromnija arhitektonska dela, zgrade koje su organski povezane sa sredinom u kojoj su nastala - prirodna sredina ili građena sredina
• Slično vreme nastanka, namena, karakteristike arhitekture, materijalizacija, dispozicija u nizu, tipologija, oblik krovova…
• Stare Čaršije, ulice, trgovi, stambena naselja, seoski centri…
• Građevine koje čine tradicionalni istorijski okvir nekog spomenika kulture - imaju vrednost ambijenta spomenika - građevine u okolini crkava, na trgovima, u čaršijama, urbani reperi i sl.

Question 24

spomenička svojstva - vrednosti prostornih celina?

Answer 24

• Kod njih je valorizacija složenija
• One mogu imati sve vrednosti kao i pojedinačni spomenici
• Međutim, njihova spomenička valorizacija ne proizilazi iz zbora vrednosti pojedinih objekata, već iz odnosa u kome se oni nalaze među sobom
• Vrednuje se međusobna povezanost u organsku celinu

*Elementi koji se vrednuju:

1. Funkcija i razmeštaj sadržaja koji uslovljavaju grupisanje pojedinih objekata u prostoru
2. Prostorna organizacija i struktura plana - tipičnost rešenja - delovi koji su organski ili planski nastali - Kosančićev venac i Knez Mihailova ulica
3. Stepen očuvanosti prostora i objekata, celokupne strukture i izgleda - pojedine celine su potpuno očuvane, kod nekih je ostala samo regulacija, neke su napuštene ili izgrđene novim građevinama - Kosančićev venac
4. Urbanistička vrednost jevezana zacelokupni istorijski razvoj celine - transformacije kroz vreme

• Vrednost pojedinih građevina od posebnog urbanističkog značaja - crkve, kapije, kule - to su značajni prostorni motivi, reperi
• Vrednost manjih funkcionalnih i prostornih celina u naselju - utvrđenja čaršije
• Vrednost karakterističnih urbanističkih elemenata - ulica,trgova
• Vrednost ostataka iz ranijih epoha - arheološki ostaci, struktura plana, trasa ulica, oblik trgova

5. Amibijentalna vrednost - ambijent čine njegov fizički okvir (građevine) i saržaji (funkcije) - materijalni i nematerijalni elementi

• Funkcionalna povezanost i usuglašenost između fizičke sredine i sadržaja je osnovna vrednost ambijenta
• Zgrade ne moraju imati posebnu arhitektonsku vrednost, ali postavljanje u određeni odnos, spontanim izgrađivanjem, one grade određene kompozicije ambijentalne vrednosti

6. Tradicija i duhovna vrednost - predstavljaju nematerijalnu vrednost ambijenta
7. Identitet prostora - određeno značenje i događanja u prostoru - kulturne i duhovne manifestacije…

Question 25

Postupak vrednovanja spomenika kulture - valorizacija?

Answer 25

• Vrednovanje je jedan od najznačajnijih elemenata u zaštiti graditeljskog nasleđa
• Cilj je da se iz velikog broja starih (ali i novih - savremenih) građevina izdvoje one koje imaju vrednosti zbog kojih ih treba staviti podpravnu zaštitu - proglasiti za kulturno dobro
• U građevinskom zakonu iz 1931. određeno je da opštinske vlasti naročitom uredbom utvrde koji su delovi grada od istorijskog i umetničkog značaja, kao i stare građevine koje imaju karakteristične osobine vredne dase održe
• Savremeni proces valorizacije je veoma odgovoran i složen postupak - ukolikose neka spomenička svojstva previde može doći do trajnog gubitka građevine ili njenih značajnih elemenata (Ičkova kuća, Srednjovekovni grad Žrnov, Kuća Vuka Karadžića u Tršiću - kasnije je obnovljena)
• Interdisciplinarni rad - zbog velikog broja i karakteristika različitih vrsta spomeničkih svojstava u vrednovanju učestvuju stručnjaci različitog profila - arhitekte, istoričari umetnosti, arheolozi, etnolozi, istoričari, sociolozi

Question 26

Valorizacija ima dva nivoa (stepena)?

Answer 26

1. PRVOSTEPENI VALORIZACIONI POSTUPAK:
   
   • prvo se utvrđuje da li je neka tvorevina (artefakt) ili građevina (ili celina) kulturno dobro
   • kulturno dobro - opšti, najniži stepen zaštite - opšta kategorija - dobro se upisuje u centralni registar kulturnihdobara (U Srbiji ima oko 2500 nepokretnih kulturnih dobaraupisano u centralni registar)
2. DRUGOSTEPENI VALORIZACIONI POSTUPAK:
   
   • utvrđuje se više kategorije zaštite - da li je kulturno dobro od velikog ili izuzeznog značaja (u Srbiji ima oko 782 kategorisana kulturna dobra - 200 saizuzetnim značajem i 582 velikim značajem)

Question 27

Kulturno dobro odvelikog značaja?

Answer 27

• Značajno je za određeno područje ili razdoblje
• Svedoči o društvenom ili prirodnim pojavama, uslovima društveno-ekonomskog ili kulturno-istorijskog razvoja određenog razdoblja (uži vremenski period, dela novije datuma i sl.)
• Svedoči o značajnim događajima i istaknutim ličnostima nacionalne istorije (ne izuzetno značajnim,nepresudnim).
• To su dela koja imaju regionalni ili lokalni karakter - vezana su za jedangrad, naselje ili regiju

Question 28

Kulturno dobro od izuzetnog značaja?

Answer 28

• Imaju poseban značaj za društvo istoriju i kulturni razvoj naroda u nacionalnoj istoriji
• Svedoče o presudnim istorijskim događajima i ličnostima i njihovom delovanju
• Predstavljaju jedinstvene (raritetne) primere stvaralaštva svog vremena ili jedinstvene primere iz istorije prirode
• Imala su veliki uticaj na razvoj društva, kulture, tehnike i nauke
• Imaju izuzetnu umetničku ili tehničku vrednost
• Izdvajaju se po svojim izuzetnim vrednostima - moraju uvek da budu u prvom planu zaštite - crkve, manastiri, stari gradovi…
• Imaju najviši stepen zaštite - ali i najstroža ograničenja kod tehničke zaštite
• To su spomenici koji mogu ka konkurišu za stavljanje na spisak kulturnih dobara od opšteg svetskog značaja
  Lista Svetske Baštine - UNESCO 1972.
  U Srbiji: Gamzigrad, Stari Ras sa Sopoćanima, Studenica i Stećci, srednjovekovni spomenici na Kosovu (Dečani, Bogorodica Ljeviška i Pećka patrijaršija) su spomenici u opasnosti
• To su građevine koje treba štiti u posebnim okolnostima - ratna opasnost, elementarne nepogode…

Question 29

UNESCO Tentative lists - privremena lista - 11 spomenika?

Answer 29

1. Caričin grad
2. Nacionalni park Đerdap
3. Limes - granice Rimskog carstva - Petrovaradin, Čortanovci, Slankamen, Tarunum, Sungidunum, Viminacium, Lederata, Ravna
4. Manastir Manasija
5. Bač sa okolinom
6. Nacionalni park Tara
7. Negotinske pimnice
8. Smederevska tvrđava
9. Deliblatska peščara
10. Đavolja varoš
11. Nacionalni park Tara i kanjon Drine

Question 30

Dobra koja uživaju prethodnu zaštitu ?

Answer 30

• Stvari i tvorevine za koje se pretpostavlja da imaju svojstva od posebnog značaja zakulturu, umetnost i istoriju
• Po zakonu njihova zaštita traje smao 3 godine - koliko traje postupak valorizacije
• Ako se ne proglase za kulturno dobro ukida se njihova zaštita - međutim u praksi ona imaju trajnu zaštitu
• Problem je dugotrajnost procesa valorizacije i postupka proglašenja, koji se uglavnom ne završava za 3 godine
• Prethodnu zaštitu imaju i svi pojedinačni objekti u okviru zaštićenih prostornih celina - Čaršije, Ulice, Trgovi, Nasleja - Senjak, Dedinje, Kosančićev venac…