2 kafli Flashcards
Hverjar eru tvær meginreglur þróunarvísinda?
Life-span perspective
Contextual influences
Life-span perspective
Þroski er samfelldur frá æsku til enda
Contextual influences
Breytingar verða vegna erfða og umhverfis
T.d. kyn, kynþáttur, þjóðerni, samfélagsstétt, tekjur og menning
Hver eru 3 líkön um samvirkni milli einstaklinga og umhverfis?
Organismic, mechanistic og interactionist model
Organismic model
Eigindleg breyting, virkt framlag veru og drifkraftur þroska er líffræðilegur
Erfiðir knýji áfram þroskanum. Breytingar yfir tíma gerast vegna þess að einstaklingurinn er “forritaður” til að sýna ákveðna hegðun á ákveðnum aldri.
Mechanistic model
Megindleg breyting, óbeint framlag veru og drifkraftur þroska er umhverfið
Þroski eigi sér stað með því að verða fyrir reynslu sem skapar ný tækifæri til náms. Hegðun fólks breytist smám saman með tímanum og mótist af utanaðkomandi öflum sem valda því að þau aðlaga sig að umhverfi sínu.
Interactionist model
Margar víddir á breytingu, virkt framlag veru og drifkraftur þroska er gagnkvæmni (líffræðilegt+umhverfi)
Erfðir og umhverfi hafi ekki aðeins samverkandi áhrif á einstaklinginn, heldur mótar einstaklingurinn sinn eigin þroska.
Gagnvirkni (reciprocity principle)
Fólk hefur áhrif á atburði og verður fyrir áhrifum ýmissa atburða í lífi sínu
Dæmi: við höfum áhrif á ákvarðanir sem vinir okkar taka sem hafa svo áhrif á okkur og getur haft í för með sér breytingar á okkar eigin hegðun og viðhorfum (ég ákveð að fara í ræktina, dreg vin með, hann vill æfa þetta en ég þetta og þá ákveð ég, og svo hann að..)
Vistfræðilegt sjónarhorn (egological perspective)
Sett fram af Bronfenbrenner. Skilgreinir mörg kerfi umhverfisins þar sem þau hafa áhrif á einstaklinga yfir tíma. Kerfin hafa öll samverkandi áhrif á hvert annað.
- míkrókerfi
- mesókerfi
- exókerfi
- makrókerfi
Hver eru þessi fjögur kerfi innan vistfræðilega sjónarhornsins?
Míkrókerfi
Mesókerfi
Exókerfi
Makrókerfi
Míkrókerfi (mycrosystem)
Næst okkur. Aðstæður og umhverfi sem við höfum dagleg samskipti við. Hefur þar af leiðandi mestu áhrif á okkur.
- fjölskylda
- vinir
- vinnufélagar
Mesókerfi (mesosystem)
Umhverfi þar sem samspil fer fram á milli tveggja eða fleiri míkrókerfa. T.d. gætir þú átt í erfiðleikum heima sem þú flytur yfir í sambönd þín við vinnufélaga.
Exókerfi (exosystem)
Umhverfi sem fólk upplifir ekki reglulega eða eins náið en hefur samt áhrif engu að síður
- stofnanir
- vinnustaðurinn
- félagsmiðstöðvar
- stórfjölskyldan
Makrókerfi (macrosystem)
Stærri félagsstofnanir, allt frá hagkerfi landsins til laga og samfélagslegra viðmiða. Hefur áhrif á einstaklinginn óbeint í gegnum exókerfin.
- þjóðerni
- menning
- samfélagið
- hagkerfið
The life course perspective
reglur/viðmið, hlutverk, og viðhorf um aldur móta líf okkar
Félagsklukkan (social clock)
Segir að það tilheyri reglur/viðmið og væntingar hverju aldursskeiði/hverjum aldri
Getur verið bæði jákvætt og neikvætt að vera ekki í takt við félagsklukkuna
- neikvætt: 73 ára kona eignast barn
- jákvætt: 23 ára strákur verður forstjóri snapchat
Disengagement theory
Það er eðlileg framvinda að eldra fólk dragi úr félagslegum tengslum
- þessi aðskilnaður er ekki aðeins óhjákvæmilegur heldur einnig æskilegur
Activity theory
Það hentar eldra fólki betur að halda áfram að gegna félagslegum hlutverkum sínum
- vera virkur, halda áfram að að vera í tengingu við sambönd sem þau eiga.
- ert vanur að spila gólf, þá fínt að halda áfram að spila gólf allar helgar
Continuity theory
Persónuleiki fólks ákvarðar hvort aukin þátttaka í samfélaginu eða það að draga sig í hlé hentar betur
- neydd starfslok eða neydd virkni mun valda verri aðlögun og sjálfsáliti hjá eldra fólki í staðinn fyrir að finna það magn af þátttöku sem er “just right”
Rannsókn Whitehall II sýndi að
konur og menn í lægri settum stöðum hafa lægri líkamlega getu í daglegu lífi
Aldursfordómar (ageism)
Félagslegur þáttur sem kemur fram á meðan við eldumst. Gerð af staðalímynd sem getur haft neikvæðar afleiðingar í för með sér
Hvaðan koma aldursfordómar? (3)
Terror management kenningin
Modernization tilgátan
Multiple jeopardy tilgátan
Terror management kenningin
Eldra fólk minnir okkur á að allir deyja einhvern tíma
Samkvæmt henni óttast fólk þá hugsun að líf þeirra muni einhvern tíma enda. Það tekur þátt í varnarháttum (fjarlægja sig frá eldra fólki t.d.) til að verja sig fyrir kvíða og ógnunum gegn sjálfstrausti sem þessi tilvitund vekur
Modernization tilgátan
Vegna iðnvæðingar er ekki lengur þörf fyrir gamalt fólk
Gamalt fólk getur ekki lengur gefið af sér eða lagt fram svo þeir verða óviðkomandi fyrir þjóðina
Multiple jeopardy tilgátan
Það er samvirkni á milli “isma”
Eldra fólk sem passar inn í fleiri en einn mismunaðan flokk verða fyrir skekktum (biased) áhrifum gegn hverjum flokki
“Lookism”
Samkvæmt því eru eldri konur ekki eins aðlaðandi og karlar á sama aldri
Getur eitthvað dregið úr neikvæðum áhrifum aldursfordóma? (2)
Age-as-leveler: eldra fólk verður fyrir aldursfordómum, óháð öðrum breytum eins og kyni, aldri, kynhneigð…
Inoculation hypothesis: eldra fólk, t.d. konur eða fólk sem tilheyrir minnihlutahópum, verður ónæmt fyrir aldursfordómum
Age-as-leveler sjónarhornið
Eldra fólk verður fyrir aldursfordómum, óháð öðrum breytum eins og kyni, aldri, kynhneigð o.s.frv.
Þess vegna er aðeins ein hætta af aldursfordómum sem eldra fólk stendur frammi fyrir heldur en margvísleg hætta sem verður út af mörgum “ismum” í einu.
Inoculation hypothesis
Eldra fólk, t.d. konur eða fólk sem tilheyrir minnihlutahópum, verður ónæmt fyrir aldursfordómum.
- hefur orðið svo vant fordómum vegna annarra hluta (LGBTQ t.d.) að það verður ónæmt
Kenning Erikson
Á vissum tímapunkti í lífinu komi líffræðilegar, sálrænar og félagslegar breytingar (togstreitur) saman og hafi áhrif á persónuleika einstaklingsins
Þessar breytingar koma í stigum
Hverjar eru togstreiturnar samkvæmt Erikson?
- Basic trust vs. basic mistrust
- Autonomy vs. shame and doubt
- Initiative vs. guilt
- Industry vs. inferiority
- Identity achievement vs. identity diffusion
- Intimacy vs. isolation
- Generativity vs. stagnation
- Ego integrity vs. despair
- Identity achievement vs. identity diffusion
Þegar einstaklingar verða að ákveða “hverjir” þeir eru og hvað þeir vilja fá út úr lífinu
- einstaklingur sem öðlast skýra sjálfsmynd hefur heildstæða tilfinningu um framtíðina og samfellu hennar við fortíðina
- einstaklingur sem öðlast óljósa sjálfsmynd felur í sér skort á stefnu, óljósleika varðandi tilgang lífsins og óljósa sjálfsmynd
- Intimacy vs. isolation
Einstaklingar standa frammi fyrir því að skuldbinda sig við náin sambönd. Að ná nánd felur í sér að koma á gangkvæmnu nánu sambandi við aðra manneskju sem skuldbindist út lífið.
- einangrun er þegar einstaklingurinn nær aldrei sannri gagnkvæmni með lífsförunaut
- Generativity vs. stagnation
Á þessu stigi einblínir miðaldra fólk á sálfélagsleg mál á borð við getnað, framleiðni og sköpun
- Algengasta leiðin til sköpunar er í gegnum foreldrahlutverkið
- Sköpun getur líka falist í kennslu og leiðbeiningum til ungs fólks
- Ego integrity vs. despair
Einstaklingar standa frammi fyrir málum sem tengjast öldrun og dauðleika.
- Eldra fólk sem ná að koma á sterkri tilfinningu fyrir sjálfum sér (ego integrity) geta horft til baka á reynslu og upplifun sína með sátt
Kenning Piaget
Höfum skemu innan í okkur til að hafa skipulag á heiminum. Þegar ný reynsla bætist við getur maður annað hvort notað aðhæfingu, samlögun eða jafnvættingu á skemanu
Aðhæfing (accommodation)
Þegar fólk gerir breytingar eftir reynslu
Jafnvætting (equilibration)
Finna jafnvægi milli breytingar og óbreytts ástands
Samlögun (assimiliation)
Ný reynsla en gerir ekki breytingar á sjálfinu
Identity process theory
Höfum jákvætt viðhorf á okkur sjálfum, förum svo í gegnum reynslu/þröskuld og breytum okkur annað hvort, eða ekki, eða finnum jafnvægi
Identity accommodation
Breytum sjálfinu vegna reynslu
Dæmi: einhver flautar á mig í umferðinni, hugsar að maður er þá að gera eitthvað vitlaust og þarf að breyta
Identity balance
Jafnvægi á milli beggja hluta
- stundum þurfum við að breyta einhverju og stundum erum við að gera rétt
Identity assimilation
Breytum ekki sjálfinu okkar
Dæmi: einhver flautar á mig í umferðinni, kalla aðilann asna og ég sé ekkert að gera vitlaust og breytum ekki
Selective optimization with compensation model (SOC)
Eldra fólk reynir að viðhalda og víkka hæfileika sína sem eru þeim mikilvægir og í kjölfarið hafna hæfileikum sem eru það ekki
Maraþon –> hné slæm –> yoga
Stökkbreytingar
Geta leitt til þess að gen fari að framleiða óeðlileg prótín
- geta orðið til út af umhverfinu eða líkamlegum ástæðum (t.d. kjarnorkuslys)
Genome-Wide Association Study (GWAS)
Rannsakendur skoða allt genamengi mjög margra einstaklinga
Genome-Wide Linkage Study
Rannsakendur skoða erfðamengi fjölskylda með tiltekið einkenni eða sjúkdóm
Hvað er SNP?
Breyting á DNA sem kemur fram fyrir hlutfall af stóru þýði (meira en 1%)
Hverjar eru þrjár random error kenningarnar?
Cross-linking
Free radical (sindurefni)
Error catastrophe
Cross-linking
Kollagen sameindir mynda cross-links. Cross-links aukast með aldrinum
Free radical (sindurefni)
Sindurefni eru óstöðugar sameindir sem skemma frumur. Það skertir virkni líffærisins eða hamlar áhrifum mikilvægra sameinda
Error catastrophe
Stökkbreytingar í hvatbera-DNA orsaka óafturkræfanlegar skemmdir sem safnast saman smám saman
Andoxunarefni
Koma í veg fyrir að sindurefni skemmi vefinn með því að fylla inn í sameindina svo hún verður stöðug
