Skąpiec - Molier Flashcards
harpagon
rozporządza losem swoich dzieci według własnego uznania, traktuje wszystkich z pogardą nie liczy się z ich zdaniem, wykorzystuje do własnych celów. dzieci nie ufają ojcu, są w stosunku do niego oschłe i uszczypliwe, kpią z jego pazerności i marzą o uwolnieniu się spod jego tyranii
wdowiec, despotyczny ojciec dwojga dorosłych dzieci, tytułowy skąprec, chorobliwie strzeże swego majątku, który jest dla niego ważniejszy niż dzieci
Ojciec Kleanta i Elizy, paryski mieszczanin. Majątku dorobił się na lichwie (ukrywa ten pro- ceder). Gromadzenie pieniędzy jest sensem jego życia, ważniejszym niż dobro dzieci. Jest bezwzględny i egoistyczny. Jego imię w języku francuskim oznacza sknerę, dusigrosza, kutwę. Mimo skąpstwa zależy mu na utrzymaniu pozo- rów narzucanych przez pozycję społeczną, dla- tego m.in. zatrudnia służbę i utrzymuje powóz.
mężczyzna sześćdziesięcioletni, bogaty mieszczanin trudniący się lichwą, wdowiec, ojciec Elizy i Kleanta. Pieniądze są dla Harpagona jedyną wartością, zaprzątają wszystkie jego myśli od rana do wieczora.
Skapstwo tytułowego bohatera przybiera najróżniejsze formy, niekiedy absurdalne. Szkatułka z pie- niędzmi (10 000 talarów w złocie) zostaje zakopana w ogrodzie, służba nie dostaje wynagrodzenia, w za- mian za to otrzymuje od gospodarza szereg zaleceń, jak wykonywać obowiązki czy zatuszować nie- doskonałości (podarte ubranie poleca zakryć kapeluszem, a poczęstunek podawać wtedy, kiedy gość upomni się o niego wielokrotnie). Plotki głoszą, iż Harpagon głodzi konie, podkradając im owies, czy tes zaleca drukowanie kalendarzy z podwójną liczbą postów, aby zaoszczędzić na jedzeniu. Szuka nawet najmniejszej okazji, aby zaoszczędzić pieniądze.
Bohater Moliera nie ma zasad moralnych. Pożycza pieniądze na wysoki procent, nie umie kochać swoich dzieci, pragnie wydać córkę za starszego mężczyznę tylko dlatego, że ten zgodziłby się poślubić ją bez posągu. Sam chce oženić się z młodziutką Marianną, ale wycofuje się z tych zamiarów w zamian za odzyskanie utraconych pieniędzy. Nie ma szacunku wobec služby. Jest podejrzliwy, nieufry, wybuchowy
kleant
syn Harpagona, zakochany z wzajemnością w Mariannie, gra w karty, zadłuża się, popada w finansowe kłopoty
Syn Harpagona, nie podziela pasji ojca do gro- madzenia pieniędzy. Kocha ubogą dziewczynę
Mariannę, z miłości gotów jest się wyrzec należ nej mu części spadku.
syn Harpagona, brat Elizy. Młody człowiek oddający się z zamiłowaniem grze w karty i życiu ponad stan, niedostrzegający własnych błędów. Młodzieniec bywa na salonach, nosi modne stroje, a pozbawiony pieniędzy, musi zaciągać długi. Zakochany w Mariannie staje się rywalem własnego ojca, który również ma plany matrymonialne wobec dziewczyny. Życie w domu rodzinnym nauczyło go cynizmu i wyrachowania
eliza
Córka Harpagona. Darzy miłością zarządcę Wa- lerego. Ojciec chce ją wydać za starego Anzelma. ponieważ ten zgodził się zrezygnować z posagu. Eliza buntuje się przeciwko tyranii Harpagona. Pomaga Waleremu w intrydze, która doprowadzi do ich ślubu.
córka Harpagona, młoda dziewczyna wychowywana bez miłości, w poczuciu, że prze szkadza ojcu w domu i jest dla niego zbędnym balastem. Musi podporządkować się woli Harpagona, który planuje wydać ją za Anzelma lub innego mężczyznę, który nie żądałby posagu panny. Zakochuje się w Walerym, choć niewiele o nim wie. Pomimo ogarniających ją wątpliwości akceptuje fakt prze bywania ukochanego w domu jej ojca jako zarządcy. Skąpstwo Harpagona i jego lekceważące zachowanie wobec niej sprawia, że Eliza jest nieszczęśliwa.
walery
zaginiony syn anzelma, rządca domu harpagona, zakochany w elizie
syn Anzelma, brat Marianny; początkowo jego tożsamość nie jest t znana; uratował życie Elizie został zarządcą domu Harpagona; chce się wkupić w jego łaski, by zdobyć rękę Elizy
Syn Anzelma. Pod przybranym imieniem służy u Harpagona, ponieważ chce być blisko ukocha nej Elizy. Długo i konsekwentnie stara się o jej
rękę. Pornystowy i przedsiębiorczy, zręcznie in tryguje przeciwko Harpagonowi
ukochany Elizy, syn Anzelma, a brat Marianny. Został cudownie uratowany z morskiej katastrofy (ukrywa prawdziwą tożsamość). Ma duży wpływ na Elizę, ponieważ ocalił jej życie i kocha ją Proponuje jej ucieczkę, prowadzi grę z Harpagonem, pracując w jego domu i obdarowując go fałszywymi pochlebstwami.
marianna
zaginiona córka anzelma, kocha kleanta
córka Anzelma, siostra Walerego, mieszka samotnie ze schorowaną matką, ponieważ znaj duje się w trudnej sytuacji finansowej, rozważa propozycję małżeństwa ze starszym, ale zamożnym mężczyzną (Harpagonem)
Córka Anzelma, ukochana Kleanta. Ulega presji konwenansów i początkowo przystaje na matzeń stwo z Harpagonem, lecz szczęśliwie udaje jej się uniknąć związku z przymusu i poślubia swego wybranka-syna Harpagona
ukochana Kleanta, siostra Walerego, córka Anzelma. Żyje wraz z matką w skromnych warunkach. Przez wiele lat nie miała żadnych informacji o ojcu i bracie. Ma trudną sytuację materialną, dlatego nie wyklucza małżeństwa z Harpagonem.
anzelm
szlachcic, ojciec Marianny i Walerego; jego prawdziwa tożsamość zostaje ujawniona w finale utworu (przed szesnastu laty opuścił Neapol podczas politycznych zamieszek, sądził, ze cała jego rodzi na zginęła w katastrofie statku, ale podczas konfrontacji okazało się, że Marianna i Walery to jego dzieci)
Człowiek zamożny i wpływowy, hojny i szlachet- ny, przeciwieństwo Harpagona. Głowa tragicznie rozdzielonej rodziny. Myśli, że jego żona i dzieci Walery i Marianna) nie żyją, dlatego jest gotów ożenić się z Elizą. Jednak gdy dowiaduje się, że jego syn kocha córkę Harpagona, rezygnuje z pla nów małżeńskich i błogosławi ich związek
właściwie Tomasz d’Alburci, ojciec Walerego i Marianny. W przeszłości mieszkał w Neapolu i wraz z rodziną (żoną i dwojgiem dzieci) musiał uchodzić z rodzinnego miasta przed prześladowaniami. Uratował się z morskiej katastrofy i przez wiele lat żył pod zmienionym imieniem i w przekonaniu, że jego rodzina zginęła. Z radością zgadza się na małżeństwa odzyskanych po latach dzieci.
frozyna
sprytna służąca, zajmuje się kojarzeniem małżeństw, wyszukuje Harpagonowı kandydatkę na żonę - Mariannę
sprytna, przebiegła kobieta, typowa swatka, znająca doskonale kulisy życia małżeńskiego i obyczajowego. Zabiegi matrymonialne są dla niej źródłem dochodów. Bohaterka nie wzbudza sympatii czytelnika, wręcz przeciwnie, zniechęca wyrachowaniem i cynizmem
strzałka
służący Kleanta; wykrada szkatułkę Harpagona, co umożliwia Klean- towi walkę o Mariannę
służący Kleanta, pewny siebie, rezolutny. Nie lubi Harpagona, udaje mu się wykraść drogocenną szkatułkę i zmienić tym samym bieg wydarzeń.
jakub, ździebełko, szczygiełek, pani claude
służący harpagona
plan wydarzeń
- rozmowa elizy i walerego na temat ich skrywanej miłości
- zwierzenia kleanta dotyczące miłości do marianny
- decyzja harpagona o wyrzuceniu strzałki
- monolog harpagona na temat jego ukrytego skarbu
- matrymonialne plany harpagona (poślubienie marianny) i rozpacz kleanta
- rozmowa harpagona z elizą na temat jej ślubu z anzelmem
- plany kleanta dotyczące pożyczki u lichwiarza
- harpagon okazuje się być lichwiarzem
- wizyta frozyny, zaproszenie na wieczorną uroczystość zaślubin dla marianny
- przygotowania do uczty
- przybycie marianny do domu harpagona
- klótnia o mariannę pomiędzy harpagonem a kleantem
- kradzież skarbu harpagona
- wezwania komisarza, przesłuchania, oskarżenie walerego
- przybycie anzelma, odnalezienie się rodziny
- rozejm między harpagonem a jego dziećmi, zapowiedź podwójnego ślubu
problematyka
komedia jest krytyką stosunków społecznych we francji za czasów ludwika xiv. piętnuje skąpstwo i ukazuje rozpad więzi rodzinnych. utwór, mimo humoru, przekazuje gorzką prawdę o świecie rządzonym przez pieniądz i moralnym kryzysie rodziny
W utworze ukazany został portret tytułowego skąpca, jego chorobliwe przywiązanie do pieniędzy. materializm i obłuda. Ośmieszone zostały konsekwencje takiej postawy - dążenie do zdobywania pie- niędzy staje się siłą destrukcyjną niszczącą Harpagona, doprowadzającą go niemal do obłędu.
Skąpstwo ojca prowadzi też do dramatu jego dzieci, młodych ludzi, których los jest uzależniony od jego decyzji ich miłość natrafia na liczne przeszkody. Od ich uczuć ważniejsze są kwestie majątkowe
Skrytykowane zostały też panujące w XVII w. we Francji obyczaje, a zwłaszcza pojmowanie instytucji małżeństwa (liczyły się korzyści majątkowe, a nie uczucia; U 1).
Skąpiec Moliera to studium psychologiczne człowieka owładniętego żądzą posiadania. Pieniądze przesłaniają Harpagonowi wszystko nie dba o własne dzieci, nie szanuje służby. Jego zaślepienie nie pozwala mu dostrzec po- trzeb innych ludzi.
Skąpiec to także utwór o wymowie społecz- nej. Molier ukazuje, jak wielki wpływ miały względy ekonomiczne na stosunki rodzinne w XVII-wiecznej Francji. Dzieci były całkowi- cie zależne od swoich rodziców pod względem finansowym, a rodzice mieli nad nimi nieogra- niczoną władzę. Harpagon wykorzystuje swą pozycję i próbuje siłą zmusić córkę i syna do związków, w których nie będą szczęśliwi. Bu- dzi to w nich żal i nienawiść do ojca. W Skąpcu rodzina nie jest źródłem siły i wsparcia, lecz zniszczenia i rozkładu.
Molier stworzył portret psychologiczny człowieka uzależnionego od posiadania pieniędzy, skarlałego moralnie, nieszczęśliwego, samotnego, nielubianego przez najbliższych, wyśmiewanego poza plecami, w istocie więc tragicznego. Majątek zgromadzony przez Harpagona jest dla niego paradoksalnie szczęś ciem i przekleństwem. Wszystkie działania bohatera koncentrują się wokół ochrony zgromadzonych pieniędzy i ich pomnażania. To powoduje, że Harpagon jest rozdrażniony, wybuchowy, chorobliwie podejrzliwy. Wpływa też fatalnie na jego relacje z otoczeniem. Zachłanność i skąpstwo motywują każde działanie bohatera. Nie obchodzi go los dzieci, sytuacja materialna syna i szczęście córki. Sam też nie stawia miłości na pierwszym miejscu, ponieważ łatwo rezygnuje z młodej narzeczonej. Dla pieniędzy jest gotów poświęcić bardzo wiele. Na każdym kroku stara się zaoszczędzić, a jednocześnie nie chce zrezyg nować z wielu przywilejów bogatego człowieka, dlatego dla pozorów utrzymuje służbę, ma powóz i konie, wydaje przyjęcia.
Skapstwo Harpagona jest zjawiskiem wręcz patologicznym, na co wskazuje jego rozpacz po utracie szkatułki. Zachowuje się tak, jakby stracił najbliższą ukochaną osobę. Po jej odzyskaniu jest bezgranicznie szczęśliwy. Nie traci jednak ani na chwilę czujności i wymusza na Anzelmie opłacenie ślubu syna i córki oraz garnituru dla siebie, a nawet wypłacenia pieniędzy komisarzowi za prowadzone śledztwo w sprawie zaginionej szkatułki. Zachowanie Harpagona budzi wiele skrajnych emocji: wstręt, litość, oburzenie.
Molier scharakteryzował też w komedii obyczajowość i ujawnił brak zasad moralnych wśród ówczesnego społeczeństwa francuskiego. Niczym w krzywym zwierciadle wyeksponował jego cechy: obłudę, cynizm, rozpad relacji rodzinnych, niemoralność. Kobiety bez skrupułów wychodzą za mąż za starszych mężczyzn, często wdowców, a młodzi mężczyźni zamiast miłości szukają posażnych panien. Autor zauważa źródła tych zachowań: zależność finansową dorosłych dzieci od rodziców, brak możli- wości finansowego utrzymania się samotnych kobiet (historia Marianny i jej matki), problem posagu panny na wydaniu. Pokazuje, że światem rządzi pieniądz, od którego zależy niemal wszystko. Życie Harpagona jest doskonałym przykładem uzależnienia jednostki od pieniądza. A to na płaszczyźnie spo- łecznej doprowadza do dramatu rodziny.
Tytuł
Tytuł, jak zwykle w komedii charakterów, wskazuje na dominującą cechę głównego bohatera - skąp stwo Determinuje ono zachowanie głównego bohatera i wpływa na losy członków jego rodziny. Har- pagon - imię głównego bohatera - stało się synonimem określeń: skąpiec, sknera, dusigrosz, asoba nadmiernie oszczędna.
Pieniądze
Pieniądze są najważniejsze dla Harpagona (ważniejsze nawet niz dzieci). Har pagon ma obsesję na ich punkcie Oszczędza i pomnaża swój majątek jego chorobliwe skąpstwo utrudnia życie dzieciom i służącym. zgromadzonego w skrzynce bardzo rozpacza. Po stracie majątku
Małżeństwo
Małżeństwo jest głównym celem większości bohaterów. Marzą o nim pary za kochanych: Kleant i Marianna oraz Walery i Eliza, jednak ich przyszłość jest mocno uzależniona od woli Harpagona. Ten chce własną córkę zmusić do ślu bu z zamożnym szlachcicem, a sam ożenić się z młodą dziewczyną. Nie zwaza- jąc na uczucia swoich dzieci, pragnie swoje plany zrealizować.
W utworze ukazano dominujący w XVII w. sposób zawierania małżeństw - nie z miłości, ale z rozsądku. Małżeństwa są kojarzone, istotny jest stan majątkowy kandydata (U 1).
Konflikt pokoleń
W utworze ukazany został konflikt pokoleń. Dzieci Harpagona mają inne plany i marzenia niż ich ojciec. Harpagon nie zważa na ich uczucia, dąży do realizacji swoich planów. Ważniejsze są dla niego względy majątkowe niż miłość dzieci Dla Elizy i Kleanta liczą się przede wszystkim uczucia, a nie pieniądze (U 3).
Rodzina
Relacje rodzinne ukazane zostały w krzywym zwierciadle. Podkreślona została zależność młodych ludzi od decyzji rodziców. Harpagon nie zwaza na szczęście swoich dzieci. Dla niego liczą się pieniądze. W rodzinie brakuje uczuć, relacje po między członkami rodziny są pełne chłodu i obojętności. Brakuje wzajemnego zaufania: U 2).
Komedia
utwór dramatyczny najczęściej o pogod- nej tematyce, dynamicznej akcji, który kończy się po- myślnie dla bohaterów; operuje różnymi rodzajami
komizmu:
sytuacyjnym polega na piętrzeniu niefortunnych zdarzeń skutkujących ko- micznym zachowaniem bohaterów;
postaci polega na takim doborze typów bohaterów, aby uwypuklić ich cechy wyglądu lub charakteru;
słowny oparty na grze słów, żarcie, zabawnych dialogach, cietych ripostach.
Molier stworzył typ komedii określanej mianem molierowskiej. Do najważ- niejszych jej cech należą:
wartka, nieskomplikowana akcja;
wprowadzenie elementów farsy i satyry obyczajowej (ośmie- szenie obyczajów oraz stosunków rodzinnych francuskiego mieszczaństwa);
tematyka obyczajowa;
ciekawe, sugestywne postaci odzwierciedlające okre- ślone postawy ludzkie, uniwersalne prawdy psycho- logiczne;
komizm postaci, komizm słowny, komizm sytu- acyjny;
⚫łączenie komedii charakterów z komedią intrygi (wszyscy bohaterowie wykorzystują intrygę do swoich celów).
Kompozycja i styl
Tytuł utworu - zgodnie z konwencją komedii cha- rakterów - jest nazwą ośmieszonej cechy główne- go bohatera. Komedia respektuje większość reguł klasycznych. W Skąpcu nie ma wprawdzie jedno- ści akcji (akcja jest wielowątkowa: miłość Klean- ta i Marianny, Walerego i Elizy, plany małżeńskie Harpagona, szkatułka z pieniędzmi zakopana w ogrodzie), lecz pozostałe dwie jedności - miejsca i czasu - są zachowane. Przestrzegana jest także zasada decorum, czyli stosowności: język postaci jest adekwatny do ich pozycji społecznej. Cechują go umiar, jasność i precyzja. Wrażenie autentycz- ności pogłębia zastosowanie prozy w wypowie- dziach postaci (normą w ówczesnych dramatach był wiersz).
Satyra obyczajowa
Skąpiec jest krytyką stosunków społecznych pa- nujących w ówczesnej Francji. Młodzi ludzie byli w tych czasach całkowicie podporządkowani woli ajców. Konwenanse obyczajowe nie pozwalały mężczyźnie ze stanu mieszczańskiego i szlachec- kiego na podejmowanie pracy uważanej za niegod- ną jego statusu. Sytuacja kobiet z tych sfer była jeszcze trudniejsza: zajmowały się niemal wyłącz nie domem i życiem towarzyskim, a ich pozycja społeczna zależała od zamozności mężczyzn, któ rzy je utrzymywali. Mafzeństwo traktowane było jak inwestycja i układ zapewniający pozycję społeczną, liczyły się głównie korzyści majątkowe oraz pocho- dzenie młodych, a nie uczucia.
Studium skąpstwa
Komedia Moliera jest doskonałym portretem psychologicznym chorobliwego sknery. Tytu- towy bohater jednocześnie śmieszy i przeraza Jego obsesja gromadzenia pieniędzy jest uka zana jako siła destrukcyjna: niszczy psychikę Harpagona, doprowadza go niemal do obłędu. unieszczęśliwia też jego otoczenie - psuje relacje z dziećmi, które odwracają się od ojca. Skąpiec przez swoje postępowanie traci takze szacunek autorytet u osób spoza rodziny. Tytułowy bohater komedii Mo liera ma wyraziste cechy i jest osadzony w konkret nych realiach obyczajowych. Jednocześnie stanowi ponadczasowy, modelowy przykład skąpca, typ psy chologiczny uosabiający tę przyware
GENEZA UTWORU
Skąpiec Moliera został napisany prozą, co początkowo wzbudziło niezadowolenie odbiorców, przyzwyczajonych do wierszowanych komedii. Pisarz czerpał inspirację ze sztuki antycznego rzymskiego komediopisarza Plauta Misa pełna złota (tytuł oryginalny Aulularia), której bohater, Gloriades odnajduje skarb ukryty w domu przez dziadka i z chciwości postanawia zakopać złoto w lesie. U Moliera skąpiec nosi imię znaczące - Harpagon to z greckiego ‘chciwiec, zdzierca. Mimo że niektóre rozwiązania fabularne francuski dramatopisarz zapożyczył od Plauta i przeniósł niemal bez zmian do swojej komedii, nikt nie uznał sztuki za plagiat. W epo- ce, w której tworzył Molier, wzorowanie się na dziełach starożytnych było normalną praktyką, a nawet powinnością pisarza. Ponadto Molier przekształcił antyczną fabułę tak, by była do- stosowana do współczesnego kontekstu obyczajowego i społecznego, rozbudował i pogłębił charakterystykę głównego bohatera oraz innych postaci, a przede wszystkim wzbogacił wiele scen, wprowadzając własne, mistrzowsko napisane, skrzące się humorem dialogi. Skąpiec po raz pierwszy został wystawiony w Paryżu w 1669 r. Rolę Harpagona grał sam Molier.
Komediopisarz i aktor Molier, żyjący w XVII wieku był świadkiem przeobrażeń społeczeństwa fran- cuskiego. Należał do nich wzrost znaczenia mieszczaństwa, opierającego swą siłę na pieniądzu. Małżeń- stwo w tamtych czasach oznaczało transakcję finansową, dzieci były całkowicie uzależnione od pieniędzy rodziców. Taka sytuacja stała się źródłem refleksji i potrzeby stworzenia dzieła odzwierciedlającego ów- czesne relacje. Molier, tworząc „Skąpca, zainspirował się utworem „Aulularia” (w tłum. „Garnek złota”), stworzonym przez wybitnego starożytnego komediopisarza rzymskiego Tytusa Macciusa Plautusa. W oryginale Euklion, udający nędzarza, chce wydać córkę Fedrę za starego Megadora; niewolnik Lyko- nides wykrada skarb Eukliona, komplikując sytuację. „Skąpca” wystawiono na scenie paryskiej w 1668 r.
KOMEDIA CHARAKTERÓW
Skąpiec to przede wszystkim komedia charakterów. Molier był mistrzem w tworzeniu wy- razistych postaci. Wskazują na to nawet tytuły najważniejszych sztuk francuskiego dramato- pisarza, które są zarazem określeniami typów charakterologicznych: Świętoszek (w oryginale imię głównego bohatera utworu - Tartuffe [tartif] - stało się w języku francuskim synonimem obłudnika), Mizantrop i właśnie Skąpiec. Autor nie dąży do wyczerpującego wytłumaczenia przyczyn skąpstwa Harpagona. Molier ukazuje go jako człowieka jednej manii, która nie po- trzebuje psychologicznych uzasadnień. Prawdziwą obsesją Harpagona są pieniądze. Dla nie- go istnieją one nie po to, żeby je wydawać, lecz by je posiadać. Choć komedia kończy się szczęśliwie, charakter bohatera nie zmienia się nawet w najmniejszym stopniu. Ta postać jest motorem większości zabawnych sytuacji w sztuce. Przerysowany charakter Harpago- na powoduje różne napięcia dramaturgiczne. Jego zachowania, sposób widzenia świata i myślenia o nim w zetknięciu z rzeczywistoś cią nabierają cech karykaturalnych i są źród łem komicznych sytuacji i dialogów.
KOMEDIA OBYCZAJOWA
Skąpiec, jak każda komedia obyczajowa, wyśmiewa, a zarazem krytykuje określone zjawiska i konwencje społeczne. Dotyczy to szczególnie problemów, które czynią z tej sztuki dramat rodzinny. Relacje między ro- dzicami (w tym wypadku reprezentowany- mi przez Harpagona, który jest wdowcem) a dziećmi są świadectwem kryzysu rodziny w świecie rządzonym przez pieniądz i opar- tym na despotycznej władzy rodzicielskiej. Harpagon nie oburza się, gdy syn oznajmia mu, że zdobywa fundusze grą w karty, choć taki sposób zarobkowania jest uznawany za niegodny. Poważne zastrzeżenia budzi w nim tylko fakt, że Kleant wydaje pieniądze na stroje, zamiast pożyczać je na lichwiarski procent i w ten sposób pomnażać majątek. Kleant zaš, starając się o pożyczkę, bez zahamowań mówi o spodziewanej śmierci ojca, po którym odziedziczy spa- dek i dzięki temu w przyszłości spłaci zaciągnięte długi. Także dla Elizy Harpagon jest przede wszystkim tyranem narzucającym swoją wolę bez próby zrozumienia jej uczuć i pragnień. Nic więc dziwnego, że córka reaguje na to oschłością, jeśli nie nienawiścią, i marzy tylko o uwol- nieniu się spod ojcowskiej władzy. Nawet pozytywne przykłady, jak autentyczna więź łącząca Anzelma z jego córką Marianną, nie są w stanie zrównoważyć pesymistycznej wymowy przed- stawionej przez Moliera diagnozy relacji rodzinnych.
