Hlutapróf 1 Flashcards
Hver eru líffærakerfin
- Hjarta og æðakerfið
- Meltingakerfið
- Innkirtlakerfið
- Ónæmiskerfið
- Þekjukerfið
- Stoðkerfið
- Taugakerfið
- Æxlunarkerfið
- Öndunarkerfið
- Þvagkerfið
Hvað er samvægi og í hvað skiptist það?
Tilhneiging líkamans til að viðhalda nokkurs konar jafnvægi og draga úr breytingum
Geta verið bæði internal og external þættir sem hafa áhrif.
Líkaminn vinnur alltaf að því að mónitira til að halda réttu samvægi
Hvað eru þættir sem hafa áhrif á internal samvægi
o Óhóflegur vöxtur frumna
o Brenglað ónæmiskerfi
Hvað eru þættir sem hafa áhrif á external samvægi?
o Kemísk efni
o Bakteríur
Dæmi um samvægi
Þegar drukkið hreint vatn – þynnir vatnsbúskap líkamans og líkami losar sig við vatn í gegnum nýrun til að ná aftur réttu ástandi
HVaða vökvahólf eru í líkamanum?
lýstu hvað gerist ef það er jafnvægiá milli þeirra
UFV utanfrumuvökvi
IFV innanfrumuvökvi
Styrkur efna í utanfruvökva og innanfrumuvökva er ólíkur og eru í því ójafnvægi
Samvægi viðheldur þessu ójafnvægi í styrk efna
(ef það væri jafnvægi þá gætu ekki myndast himnuspennur og þá gætum við ekki framleitt taugaboð og þá gæti vöðvsnir ekki dtegist saman)
Hvor er auðveldara að fylgjast með efnainnihaldi utanfrumuvökvans eða innanfrumuvökvans?
utanfrumuvökvanum
Hvernig virkar samvægi og mass balance?
Við þurfum að inntaka efni því það er stöðugt tap á efnum úr líkamanum
Vatn , sölt, og súrefni
Hvar/hvaðan komast efni inn og út úr líkamanum?
- Meltingarveginum
- Lifrinni
- Nýrum
- Húð
- Lungum
Hvernig viðheldur líkaminn samvægi?
Líkaminn vaktar sjálfan sig og viðheldur réttu ástandi
Þessum stjórnuðu breytum er haldið innan ákveðinna gilda með stýrirkerfum
Stýrikerfin fara í gagn ef breytur fara of langt frá ákveðnum markgildum/kjörgildum
Í hvað skiptast stýrikerfin?
Geta verið bæði local stýrikerfi (staðbundin) og long distance (yfir fjarlægðir)
Hvernig virkar local stýrikerfið?
Skortur á súrefni í vef
Local boð eru gefin og leiðir til seytunar á boðefnum
Slökun á vöðvunum í æðunum
þá víkka æðarnar út og þá kemst meira blóð = meira súrefni
(gerist eih í kringum frumuna)
HVernig virkar long distance stýrikerfið og hvernig er því stýrt?
Er styrt með viðbragsbogum (reflex)
Háþrýstisnemar í hálsslagæðum fara af stað
Senda boð til heilans
Heili sendir svar til baka um slökun á slagæðum
Blóðþrýstingur lækkar
Í hvað skiptast viðbragðsbogar?
Response loop og feedback loop
Hvernig virkar respons loop?
Input – úrinnslustöð – output
Sendir boð
Úrvinnslustöð er oftast hluti af taugakerfinu eða innkirtlakerfinu
Gefur frá sér boð/svar ýsmist með taugaboð eða kemísku boði
(það verður eitthvað áreiti, það er unnið úr þvi og svo er sent svar)
Hvernig virkar feedback loop og í hvað skiptist það?
Afturkast
Stjórnar viðbragsðboganum, hefur áhrif á hvert inputið fer
o Neikvætt afturkast
o Jákvætt afturkast
Hvað er neikvætt afturkast?
Stefnir að viðhaldi samvægis með því að draga úr breytingum
* Stoppa/minnka viðbragð
* Kveikja á/bæta í viðbragð
Getur fjarlægt eða unnið gegn upphaflegri breytingu
Hvað er jákvætt afturkast?
Öfugt við neikvætt afturkast
Ýtir undir viðbragð og öfgar
Viðheldur ekki samvægi
* Tímabundið frávik frá samvægi
* Utanaðkomandi kraftur nauðsynlegur til að hægja á/stoppa
Hvað er dæmi um jákvætt afturkast?
Barnsfæðing
Þrýstingur á cervix (legháls) leiðir til losunar á hormóninu oxytocin - samdráttarhormón
Því meiri þrýstingur því meira er losað af oxytocin (jákvætt afturkast)
Þegar barn er fætt og þrýstingur hættir – jákvætt afturkast stoppar – losun oxytocin minnkar/hættir
Í hvað skiptist framvirkni?
Afturvirkir ferlar
Framvirkri ferlar
Hvað gera afturvirkir ferlar?
bregðast við ástandi sem búið er að gerast
Hvað gera frmvirkir ferlar?
bregðast við ástanfi áður en það gerist/hefur gerst
Hvað eru sveiflur í markgildum og hvað er dæmi um það?
Breytingar á markgildum sem eru fyrirsjaanleg og mynsturgerð er talað um biological rythm (lífhrynjandi)
* Blóðþrýstingur
* Hitastig
Hver eru helstu efni líkamans?
Súrefni, kolefni og vetni sem er yfir 90% líkamsþyngarinnar
Önnur mikilvæg efni eru t.d. Nitur og fosfór
Síðan eru það lífrænar sameindir
Kolvetni, fitusýrur, prótein og Núkleotíð (DNA,
RNAA; ATP og cAMP)
Í hvað skiptast lífsameindir?
Fitusýrur (lípíð)
Kolvetni (sykrur)
Prótein
núkleótíð
Hvernig tengjast saman nöfn fitusýra(lípíð), kolvetna og prótein?
- Glycoprotein
- Lipoprotein
- Glycolipid
- Polymers sem eru stórar sameindir með endurtekningum eins og glýkogen og sterkja
Hvað er lípíð
FITUSÝRA sem er mestmegnis úr kolefni og vetni
Vatnsfælin (hydrophobic)
Hverngi er bygging lípíða?
Flestar byggingar hafa glýseról og 1-3 fitusýrur
* Mettuð lípíð hafa einungis eingild tengi
* Einómettuð hafa tvítengi
* Fjölómettuð hafa fleiri en eitt tvítengi
Mettaðar fitur eru yfirleitt harðar vegna þess að tvítengin beygla geðjuna og pakkast ekki eins vel saman
Hvert er hlutverk lípíða?
- Orkuforði
- Hitaeingangrun
- Vörn gegn hnjaski (fitulag utan um líffæri)
Hvað er fosfórlípíð?
megin efnið í frumuhimnum
Fosfórlípið er með vatnssækinn enda (fosfathaus) og vatnsfælinn enda (fitusýrur)
Hvert er hlutverk kólesteról, hvað gerir það og í hvað er það skipt?
Kólesteról styrkir frumuhimnu
kemur í veg fyrirað lítil vatnsleysanleg efni flæði yfir frumuhimnuna
Kólesteról tekur þátt í framleiðslu hormóna líkt og testósterón og estrógens
Það er skipt kólesteról í LDL kólesteról (slæm kólesteról) og HDL kólesteról (gott kólesteról)
Hvað eru önnur mikilvæg lípíð og hvernig eru þau bygð upp?
Sterar eru hringbygging eins og kólestról
Eicosanoids eru byggð upp af 20 kolefnum eins og prostaglandin
Prostaglandin eru mikilvæg vegna mismunandi hormón áhrif þeirra
Er kólesteról áhættuþáttur?
já getur valdið hjarta- og æðasjúkdómum
Hvað eru kolvetni og í hvað flokkast þau?
Kolvetni eru algengasta lífsameindin
Kolvetni skiptist í einsykrur, tvísykrur og fjölsykrur
Segðu frá glýkógen
tegund af kolvetni
fjölsykra
safnast saman í lifur og vöðva og mynda þar orkuforða
Segðu frá Sterkju/mjölva:
Tegund kolvetna
fjölsykra:
klofið í einsykrur í líkamamanum á’ur en hann getur tekið þær upp
Segðu frá trefjum
tegund kolvetna
fjölsykra:
er ómeltanleg og eru trefjar nauðsynlegar fyrir heilbrigðan meltingarveg
Segðu frá sykur alkahólum:
afleiður einsykra):
eru t.d. Sorbitol, mannitol og lactitol sem eru notuð sem sætuefni
Of mikið af sykri leiðir til þess að þeim er umbreytt í lípíð
Hvað eru súkrósi og laktósi?
tvísykrur
HVað eru glúkósi, frúktósi og galaktósi?
einsykrur sem líkaminn tekur upp
Hvað eru prótein og úr hverjum eru þær byggðar?
stórsameindir
Byggingarefni próteina eru amínósýrur og nýtir líkamin 20 gerðir af amínósýrum í próteingerð
Inntaka próteina er aðaluppspretta niturs fyrir líkamann
o Nitur er m.a. Byggingarefni fyrir DNA og RNA
Í hvað er bygging próteina skipt í’
1 stigs: einföld röð amínósýra, peptíðtengi á milli karboxýl og amínóhópsins
2 stigs: vetnistengi milli atóma, mynda alfa helix eða beta fleti
3 stigs: þrívíð heildarbyggins prótíns. Vatnsfælnar hliðarkeðjur leita inn og vatnssæknar hliðarkeðjur leita út
4 stigs: tvær eða flriri 3. stigs peptóðkeðjur raðast saman verður “prótín flóki”, það hafa ekki öll prótín slíka byggingu
Hvað eru núkleótið og hver eru byggingarefni þeirra?
Einföld núkleotíð eru ATP, ADP, NAD og Fad sem eru orkugjafar
cAMP tekur þátt í boðefnaferlum
Byggignarefni núkleotíðs eru:
o Adenin basi
o Ríbósa sykra
o Fosfathópur
o NAD einnig með nikotinamíð
o FAD með riboflavin
Hvað eru kjarnasýrur (RNA og DNA)
- Kjarnasýrur eru núkleótíð polymerur
- Kjarnsýrur eru fosfatkeðjur með áföstum nuturbösum
HVað er RNA?
Einföld keðja með adenin, guanin, cytosin og uraclin bösum og afrit hluta DNA
Hvað er DNA?
Tvöfold keðja (double helix) með adenin, guanin, cytosin og thymin bösum
Hver eru hlutverk rafeinda í líðeðlisfræðinni (4 hlutverk)?
- Mynda samgeild tengi
- Jónir
a. Dæmi: NA+, Ca2+, Cl-, K+
b. Mjög mikilvæg í himnuspennu yfir frumuhimnu - High energy eletrons
a. Rafeindir fá aukaorku, hoppa því upp um rafhbolf, gefa frá sér aukaorkuna þegar þær fara aftur á sitt rafhvolf (ljós) - Free radicals (sindurefni)
a. Ein eða fleiri óparaðar rafeindir, mjög hvarfgjörn
Hvernig er samspil sameinda við vökva?
Sameindir geta verið vatnssæknar eða vansfæknar
Vatnssæknar saeindir eru uppleysanleg í vatni, yfirleytt skautaðar sameindir eða jónir sem leysast upp innan um skautuð svæði vatnssameindanna
Vatnsfælnar sameindir leysast illa upp í vatni, yfirleytt óskautaðar t.d lípíð
Hvernig hagar fosfólípíð sér í kringum vökva?
hafa bæði vatnssækinn og vatnsfælinn enda
Í frumuhinum raðast þá þannig að vatnssækin endinn snýr út og vatnsfælinn endinn snýr inn
HVar ríkja Van der Waals krafta?
veikir samloðunarkraftar þeir eru á milli kjarna og atóms og raeinda annars atóms
Hvað er sýrustig og Hvert er sýrustig mannslíkamans?
pH gildi: styrkur H+ jóanr í líkamsvökva
Eðlilegt pH gildi blóðs er 7.4
Líkaminn er viðkvæmur fyrir of miklum breytingum á pH gildu
o Frekar þröngt bil 7,0 - 7,7
Ýmiss kerfi sem hjálpa að viðhalda réttu sýrustigi líkams eru Búfferat
Hver eru hlutverk próteina
Ensím
hvatar sem flýta efnahvörfum
Himnuflutningar,
flytja efni inn og út úr frumum ýmist með göng eða ferjur
Boðefni, t.d. Hormón
Viðtakar,
binda boðefni og leiða til frumusvars
Bindiprótein:
finnast aðalega í utanfrumuvökva. Binda efni og flytja á milli líkamshluta sem dæmi hemóglóbín og flutningsprótein kólesteró
Immunoglobulins:
utanfrumuprótein, kallast einnig antibolies(mótefni) og taka þátt í ónæmissvari líkamans
Stjórnungarprótein:
stjórnar ferlum í frumu t.d. Umritunarþáttur sem hefur áhrif á genajátningu og próteinmyndun
Hvað er bindill?
efni sem bindist örðum efnum
HVað er substrate
bindill sem tengist ensímum og himnufrumuptóteinum, hvarfefni
Samspil próteina og bindla:
Það er mismundandi hversu sértæk prótein eru á bilnda, sum mjög ósértæk
Sækni próteina á bindil einnig mismunandi
o Því meiri sækni, því líklegra er að prótein bindist bindlinum
Prótein og bindlar tengjast með ósamgildum tengjum (jónatengi, vetnistengi, van de Walls)
Hvað eru agónistar og hvað er dæmi um þá?
efni (bindill) sem hafa sækni í viðtaka (prótein) og virkja viðtakann
Dæmi er hormónið adrenalín á alfa/beta vitaðaka
HVað eru antagónistar og hvað er dæmi um þá?
Antagónistar: efni (bindill) sem hafa sækni en virkja ekki viðtakan
Dæmi: betablokkerinn própranólól (blokkerar adrenalín frá beta viðtaka)
HVað hefur áhrif á bindingu efna við prótein?
Sækni próteina í bindil getur verið breytileg og stundum þarf önnur efni til, til að virkja bindistað próteins
Prótein virkað t.d. Með ensími (taka í burtu hluta preóteins)
Skyld prótein með svipaða virki og mismikla sækni í sömu bindla kallast isoform hveros annasrs
Óvirk prótein oft með forskeitið pro- (td proinsulin) eða endinguna -ogen (td angiontensinogen)
Hvernig fer virkjun próteina fram?
Proteolytil activation:
peptíð hlutar klippt í burtu og virkjað próteinið
Codactor (hjálparþáttur):
td jón sem er nauðsynleg svo sum prótein geti virkjast
Allosteric activation (stýrilnæmi virkjun):
hjálparþáttur breytir lögun ensím og virkjar það
Covalent modulators (stilliptótein): efnisem breyta próteini, dæmi fosfathópur geta kveikt/slökkt á próteinum og kallast það fosfórýlering
Hvernig verður hömlun á próteinum í hvað skiptist hömluninn?
Antagónistar - bindast próteinum og hamka virkni þeirra
- Competitive inhibitors (keppnishamlarar) - keppa um bindilsæti. Það sem stjórnar hversu mikil hömlun er, styrkur hamlarans vs bindils, sækni próteins í hamlarann
- Allosteric inhibitor(sýrilnæm hömlun) - antagonistar inactivera prótein með því að minnka sækni, bildill getur ekki sest á próteinið, setjast á prótein fjarri bindilstað
Hvernig verður virkjun próteina, dæmi um virkjun prótiena??
stilliprótein
* Efni sem breyta próteini
fosfathópur. Geta kveikt/slökkt á próteinum.
HVað annað getur haft áhrif á prótein?
Hiti og sýrustig
* Smávægilegar breytingar hafa áhrif á virkni próteinsins
* Krítískar breytingar hafa áhrif á prótínbyggingu – prótein verður denatured
Líkaminn stjórnar magni próteina
* Up regulation ef þarf að auka magn þeirra
* Down regulation ef fjarlægja þarf prótein
Hvað hefur áhrif á prótein sækni
stýrilnæm stjórnun
skiptist í inhibitor eða activator
Allosteric inhibitor hamlar
Allosteric activator virkjar
Í hvaða hólf skiptist líkamanninn
3 anatomísk hólf
* Höfuð
* Brjósthol
* Kviðarhol hve
2 Vökvahólf - Frumuhimnan aðskilur þau
* Utanfrumuvökvi ECF
* Innanfrumuvökvi ICF
Önnur vökvahólf (líffærahólf)
* Augu
* Blóðrás
úr hverfju er líkaminn (vökvaformi)?
60% vatn kk – 50% vatn kvk
o 2/3 innanfrumuvökvi
o 1/3 utanfrumuvökvi
20% blóðvökvi
80% millifrumuvökvi
Hver eru helstu hlutar himnunar?
Lípið
o Fosfólípíð (frumuhimnu)
o Sphingolípíð
o Kólesteról
prótein
Glýkóprótein
Glýkólípíð
HVaða eiginleika hefur fosfórlípíð?
Tvígæfur eiginleika fosfólípíða
* Skautaður/vatnssækinn haus
* Óskautaður/vatnsfælinn hali
Hvert er hlutverk frumuhimnunar?
Aðskilnaður frá umhverfinu
o Aðskilur utanfrumuvökvan og innanfrumuvökvan
Stjórnar inn og útflæði efna úr frumu
Samskipti frumunar við umhverfið
o Hlutverk próteina
Prótein í frumuhimnu viðhalda lögun
Prótein mynda fumutengi
úr hverfju er frumuhimnan?
- Fituefni (fosfólípíð)
o 40-50% - Prótín
o 45-55% - Sykur/kolvetni
o 2-10% - Kólesteról
o Er í himnu sem umlykur frumu
Í hvað skiptist himnuptótein?
Integral prótein
Peripheral protein
Hvað er integral prótein og hvar eru þau?
Föst í frumuhimnuni
liggja í gegnum frumuhimnuna, jafnvel oft
Hvað er pherpheral protein
tengjast öðrum himnuptóteinum en ekki frumuhimnunni sjálfri
Hvaða innanfrumuhlutar eigum við að þekkja?
- Kjarni
- Umfrymi
* Frymisvökvi
* Frumulíffæri
Umlukin himnu
Ekki umlukin himnu
* Óleysanlegir
Prótienþræðir
segðu frá umfryminu:
hvað inniheldur það?
Allir hlutar innan frumuhimnunar nema kjarni
Frymisvökvi
o Seigfljótandi
o Inniheldur
Ensím
Jónir
Amínósýrur
Frumulíffæri ekki umlukin himnu
o Ríbósím
Óleysanlegir próteinþræðir
o Frymisgrind
Frumulíffæri umlukin himnu
o Hvatberar
o Golgi kerfið
Hvað gera frumulíffæri án himnu?
Flutningur efna er óhrindraður milli frymis og líffærisins
* Glýkógen
* Lipid droplets
* Litarefni
* Ríbósóm
laus og föst
taka þátt í próteinmyndun
Hvað gera óleysanlegir próteinþræðir?
Skiptast í 3 eftir þvermáli og samsetningu
* Microfilaments
o Actin
* Intermediate filaments
o Keratin
o Neurofilament
o Protein
* Microtubules (frymispíplur)
o Tubulin
Hvert er hlutverk óleysanlegra próteinþráða?
Hlutverk þeirra er:
* frymisgrind
* hreyfingar fruma
* flutingur efna
* frumuskipting
Hvað eru frymispíplur og hvers vegna eru þær mikilvægar?
Stærstu próteinþræðirnir í fryminu
Þau mynd
* Deilikorn
o Stjórna hreyfingum DNA í frumuskiptingu
o Ekki umlukið himnu
* Bifhár
o Geta þakið yfirborð frumna
* Svipur
o Ein svipa per fruma
mikilvægt fyrir innanfrumuflutinga á efnum og frumulíffærum
Hvert er hlutverk frymisgrindar?
- Frumulögun
- Innanfrumu skipulag
- Flutningur efna innan frumu
- Tengir saman frumur og myndar vef
- Hreyfing með svipum og bifhárum
a. Mótrprótein flytja efni
Hvað er mótorprótien
prótein sem flytja efni
3 gerðir tengjast frymisgrindinni
* Myosin
o Taka þátt í vöðvasamdrætit með að bindast aktíni
* Kinesin og dynein
o Flytja frumulíffæri og vesicles
o Hjálpar með slátt bifhára og svipna
hvaða frumulíffæri eru umlukin himnu?
Þau frumulíffæri eru
Hvatberar
Golgi kerfi
Frymisnet
o Slétt og kornótt
Korn
o Leysikorn (lysosomes)
o Oxunarkorn (perioxisomes
HVað eru hvatberar?
Hvatberar eru orkuver frumunar
Fjöldi hvatbera fer eftir orkuþörf frumna
Geta fjölgað sér óháð því hvort fruman sé að fjölga sér eða ekki
Geta framleitt prótein af því að þeir hafa sitt eigið erfðaefni
hafa tvöfalda himnu
í hvað skiptist frymisnet
kornótt og slétt
Segðu frá kornóttu frymisneti?
þar fer fram próteinmyndun (ríbósóm)
Flutningsbólur flytja nýmynduð prótein að golgikerfum
Segðu frá sléttum frymisneti?
Eru án ríbósóm
Framleiða fitusýrur og stera
Ca2+ geymsla í vöðvafrumum
Afeitrar og óaktíverar lyf í frumum lifra og nýrna
Hvað er golgikerfi og hvað gera þau?
Stafli íhvolfra himnusekkja
Fullgera prótein frá kornótta frymisnetinu, eru flokkuð og þeim komið á áfangastað með seytibólum
Seytibólur flytja stórsameindirnar til frumulíffæra eða að frumuhimnu þar sem það þær geta komist út úr frumuni
Hvert er hlutverk blaðra/korna og í hvað skiptast þau?
Hlutverk þeirra er seytum og geymslun
Skiptist í leysikorn og peroxisóm (oxunarkorn)
Hvað eru leysikorn?
Geymslukorn
Eru umlukin einfaldri himnu
Innihalda meltingar ensím sem brjóta niður bakteríru og gömul líffæri
Ef kornin hleypa út ensímum í umfrymi deyr fruman
Hvað eru oxunarkorn og hvert er hlutverk þeirra?
Geymslublöðrur sem eru minni en leysikorn
Eru umlukin himnu
Hlutverk þeirra er að
o Brjóta niður fitusýrur, þvagsýrur og amínósýrur
o Afeitra efni
o Mynda gallsýru úr lifur
Mynda vetnisperoxíð
Röskun í starfsemi getur haft áhrif á taugakerfi
Segðu frá kjarnanum
Stjónrstöð frumunar
Inniheldur DNA, RNA og prótein
Umlukin tvöfaldri, götottri himnu
Götin eru nauðsynleg til að hann geti haft samskipti við umfrymið
Kjarnakorn eru prótein sem stýra ríbósóm framleiðslu
Hvað er vefur?
frumur af svipaðri gerð sem starfa saman
þeim er haldið saman með frumutengjum
Herfjir eru helstu vefirnari?
o Þekjuvefur
o Stoðvefur
o Vöðvavefur
o Taugafrumur
Hvað er utanfrumu matrix sem er á milli frumna í vef?
þeim er seytt af frumum
skiptast í
Glýkóprótein
Óleysanlegir próteinþræðir
* Collagen
* Fibronectin
* Laminin
Hver eru 3 megingerðir frumutengja?
o Gatatengi
o Þétttengi
o Smellur
Hvað er CAMs - cell adhesion molecules og hvert er hlutverk þeirra?
Prótein sem liggja í gegnum frumuhimnuna
Mynda frumutengi og tímabundnar/veikar festingar
Mikilvægt í vexti og þroska frumna
Geta þróast yfir í sterkari frumutengi
Segðu frá gatatengjum:
Hvað heitia prótein sem mynda gatatengi
Bein og hröð frumu-frumu samskipti gegnum umfrymisbrýr
Prótein sem mynda gatategni heita connexin
Mikilvægt fyrir
- Efnasamskipti
- Rafboð í hjartavöðva og sléttum vöðvum
Segðu frá þétttengjum:
Hvað heita prótein sem mynda þétttengi?
stjórna hvaða efnum er hleypt yfir í heilan
Tengir saman aðlægar frumur
takmarka flutning efna á milli frumna
Prótein sem mynda þéttengi eru claudin og occludin
Mikilvægt fyrir
- Svo að frumur geti stjórnað hvaða efni komast inn í þær
Segðu frá smellur:
Festa frumu við hvor aðra eða við utanfrumu matrix
- Cell-cell festing
- Cell – matrix festing
Styrkja vef
Stoppa ekki flurinig efna
Hvað gerir þekjuvefur?
Verndar innri og ytri hluta líkamans
stjórnar flutningi efna inn í líkaman
skiptist í
- yfirborðsþekja
- kirtilþekja
Hvernig er frumulag þekjuvefsins?
samanstanda af einni eða fleiri frumulögum
Segðu frá yfirborðsþekjunni:
Kemur í veg fyrir að bakteríur komist inn í gegnum húðina
- húðþekjan
- meltingarþekjan
- öndunarfæri
Segðu frá kirtilþekju:
seytir efnum í blóð eða út á yfirborð líkamans
- slef
- sviti
Hvernig eru frumutengi þekjuvefs?
Bæði slétt og lek.
- smellur í háræðaveggjum
- þétttengi í nýrum
Hvar eru frumurnar og hvernig er frumuhimnan?
frumurnar sitja á grunnhimnu og festa sig með próteinþráðum
Frumuhimnana samanstednur ad
- collagen
- laminin próteinþráðum
- proteoglycans
Hvernig er nákvæmari flokkun á þekjuvefnum?
Loftskiptiþekja
flutningsþekja
bifháraþekja
varnarþekja
kirtilþekja
Segðu frá loftskiptiþekju
hvap gerir hún
hvar finnst hún
skipti á efnum yfir vefinn (loftskipti í lungum)
Þunnar og flatar frumur sem hleypa gösum CO2 og O2 yfir vefinn
Þekja lungun og æðar
Lekur vefur í háræðum, hleypir efnum í gegnum op á milli frumna
segðu frá flutingsþekju
Hvar finnst hún
hvað gerir hún
hvenrig er frumulöguninn
stjórnar flutningi á efnum inn og úr úr líkamanum
aðallega í meltingarvegi og nýrum
Stjórnar upptöku og seytun efna yfir vefinn
Er í meltingarfærum og nýrum
Frumulögun:
o Þykkt
o Staflalag
o Tenignslaga
o Eitt frumulag
Segðu fræa bifháraþekju:
hvar finnst hún
hvað gerir hún
með bifhár til að flytja slím og agnir í öndunarvegi
er í öndunarkerfi og æxlunarfærum kvenna
snúa að holhlið og slá í takt, losa þannig vökva og agnir
Segðu frá varnarþekju
hvað gerie hún
hvernig er frumulagið
af hverju samanstendur það?
varnrlag í húp og munni
Verndarhjúpur gagnvart ytra áreiti
frumulagið er margfrumulaga
samanstendur af ::::
o Húðinni
o Yfirborði munns
o Koks
o Vélinda
o Þvagrás
o Leggöng
Segðu frá kirtilþekju
seyta út efnum
hafa seytifrumur sem seyta efbum
kirtlar er hópur af seytifrumum
skiptast í
o Exocrine – útkritlar
o Endocrine – innkirtlar
Hvað eru útkirtlar - exocrine, hvað gera þeir
seyta vatnskenndum/slímkenndum efnum út á yfirborð í gegnum húð og meltingar veg
seyta efnum með:
o Sviti
o Tár
o Slef
o Meltingarensím
o Magasýra
Hvað eru innkirtlar - endocrine, hvað gera þeir
seyta hormónum í utanfrumusvæði inni í líkamanum
eru ekki með sömu rás og útkirtlar
þeir seyta efnum í
o Bris
o Skjaldkirtill
o Heiladingull
Bygging þekjuvefa
sjá mynd í glósum kafli 3 bls 11
hvað er stoðvefur
af hverfu samanstenur hann
hvað gerir hann
Samanstednur af
o Blóð
o Bein
o Brjóks
Er stuðningsvefur fyror húð og líffæri
Veitir uppbyggingarlegan stuðning fyrir líkamann
Verndar gegn hnjaski og utanaðkomandi gestum líkt og bakteríum
hver eru utanfrumuefnin í stoðvef
Ground substance – allt það efni í matrix fyrir utan ákveðnar próteintrefjar
Collagen – algengasta prótein mannslíkamans, byggingarprótein, finnst nánast allsstaðar (hornhimnu augans, húð, æðum, vöðvum, liðbönd ofl)
Elastin – teygjanlegt en fer í upprunalegu stöðu eftir tog. Húð, æðar, lungu ofl.
Fibrillin – myndar teygjanlega þræði með elastini
Fibronectin – tengir frumur við utanfrumuefnin
hver eru aðalfrumur í beinum og brjóski
o chondroblasts
o osteoblasts
o osteocytes
hver eru prótein í utanfrumuhólfi
o Kollagen
o Elastin
o Fibrillin
o Fibronectin
Frumu geta bæði verið fixed og mobil, hvað þýrðir það?
fixed - á sínum stað
Viðhalda staðbundnum uppihaldi, viðgerðum og orkugeymslu
mobil - hreyfanlegar
Yfirleitt varnarfrumur
* Hvít blóðkorn
* Átkorn
Í hvað skiptist stoðvefur
laus stoðvefur
bein og bjrósk
þéttur stoðvefur
blóðvefur
fituvefur
segðu frá lausum stoðvef
Teygjanlegt
Liggur undir húð
Stuðningur fyrir litla kirtla
Segðu frá beinum og bjróksi
hefur engar æðar
segðu frá þéttum stoðvef
Sinar (tengir vöðva við bein)
Liðbönd (tengir bein við bein)
Himna utan um vöðva og taugar
Segðu frá blóðvef
fljæotandi plasmi ásamt hvítum og rauðum blóðkornum
blóðflögur
seðu frá fituvef
fita fyllir upp í fitufrumu
segðu frá hvað vöðvavef og taugavef hafa sameiginlegt
eru ertanlegir
geta haft áhrif á himnuspennu
Vöðvar dragast saman
taugafrumur senda taugaboð
í hvað skiptist vöðvavefur
rákótta
slétta
hjartavöðva
í hvað skiptist taugavefur
tuagafrumur
glial frumur (stoðfrumur fyrir taugafrumur)
hvernig verður endurröðun vefs
í hvað skiptist
frumudauðir á sinn þátt í að breyta og endurraða vef
skiptist í
o Necroisis – ekki skipulagður dauði
o Apoptosis – sjálfstýrður frumudauði
segðu frá necroisis
ekki skipulegður dauði
gerist þegar að frumur bólgna
frumulíffæri eyðileggjast
frumuhimnan eyðileggst og rofnar
dæmi um necroisis
frostbit
könugulóarbit
segðu frá apoptosis
sjálfstýrður frumudauði
mjög algegnt
flókið ferli
fruma skreppur saman og brotnar niður í himnubundnar blebs (bólur)
þær eru teknar upp af nágranna frumum eða öðrum frumum
Hver eru skref sérhæfingar frumna
þau skiptast í
- totipotent frumu (alhæfar)
fyrstu fósturfrumurnar, geta sérhæft í hvaða frumugerð sem er
- plutipotent frumum (fjölhæfar)
geta sérhæfts í akveðnar frumugerðir
fósturþroski gengin lengra
totipotent verða plutipontet
hvað eru stofnfrumur
ósérhæfðar frumur sem geta skipt sér og sérhæfst þegar þess þarf
hvað eru líffæri?
heild sem vefir hafa unnoð að saman
segðu frá DNA og RNA
DNA er í kjarna
- erfðaefni
aðalhlutverk þeirra
- Stýra nýmyndun próteina
- Koma áfram erfðum á milli kynslóð
hvað eru gen
bil á DNA þráðum
kóðar yfirr nýmyndun á mRNA
leiðir til pótienmyndunar
í hvað skiptost frumuskipting
mítósu
meiósu
hvernig verður svipgerð lífvera
stjórnarst af arfgerð
skiptist í
- sómatískar frumur
tvílitnar líkamsfrumur (2 eintök af litningum)
- kímfrumur
einlitan
mynda kynfrumur
Hvað er interfasi og í hvað skipts það?
þegar að fruma er ekki í frumuskiptingu
- G1: (fruma vex, próteinmyndun, frumulíffæraframleiðsla)
- S (synthesis): DNA er tvöfaldað, undirbúningur fyrir frumuskiptingu
- G2: lokaundirbúningur fyrir frumuskiptingu, próteinmyndum
hver eru fjögur meginstig frumuskiptingar
- Próffasi
- Metafasi
- Anafasi
- Telófasi
hversu hratt skipta frumur sér?
- Sumar frumur geta skipt sér á 8 stunda fresti, aðrar taka mun lengri tíma, upp í 100 daga eða meira.
- Þær sem ekki eru í stöðugri skiptingu fara í lengri biðfasa eftir frumuskiptinguna, sem kallast G0.
- Sumar frumur skipta sér aldrei eftir að þroska er náð, t.d. (taugafrumur, rauð blóðkorn, vöðvafrumur), - aðrar ört, t.d. þekjuvefir í húð, meltingarvegi, öndunarvegi.
hvað þýðir G0 þrep? og hvað er það?
- Fruma í hvíld - enginn vöxtur
- Frumur í fullorðnu fólki
- Frumur sem skipta sér sjaldan eða aldrei, t.d. taugafrumur.
- Efnaskiptaferlar virkir
- Prótínsmíð takmörkuð
Hvað þýðir G1-S þrep og hvað er það ?
- Viðgerð - ef sár þá er myndun bandvefsfruma
- Endurnýjun dauðra fruma
- Sjúklegt ástand
hvað er orka
hvað er nauðsynlegt fyrir orku
hvernig losnar orka
dýr vinna okru úr lífsmeindum
súrefni er nauðsynlegt í orkuvinnslu
- úrgagnsfni eru koldíoxíð og vatn
niðurbrot á efnategnjum í þessum efnum leysir út orku
hvað eru orkugjafar
glýkógen og lípíð
skilgreining á orku
hæfni til að framkvæma vinnu
í hvaða 3 flokka er orka flokkuð í
o Hreyfiorka
o Stöðuroka
o Varmaorka
hvaða 3 skilgreinignrar eru á hugtakinu vinna
efnafræðileg vinna
flutningsvinna
mekanískn vinna
segðu frá efnafræðilegri vinnu
Snýst að efnatengjum, myndun og rofun þeirra
Próteinframleiðsla þar sem efnatengi eru myndum á milli amýnósýra er dæmi um efnafræðiegla vinnu
Frumur og lífverur lifa og þrífast vegna hæfni þeirra við efnafræðilega vinnu, vaka, hoeostastos og fleira
segðu frá flutingsvinnu:
Flutningur efna yfir frumuhimnuna og frumulífflrahimnu
Flutningsvinna er mikilvæg fyrir styrkhalla (ójafn styrkur efna stithvorumegin við himnu)
Dælur sem flytja efni yfir himnu, ATPasi
segðu frá mekanískri vinnu:
Snýr að hreyfingu
Í frumum: flutningur frimulíffæra, breyting á lögun frumna og sláttur bifhára og svipna
Í dýrum: vöðvasamdráttur
eyðist orka ?
Orka eyðist aldrei heldur umbreytist (hreyfiorka verður að stöðuorku, stöðuorka verður að hreyfiorku og varmaorku etc.)
hvert er hlutverk enfahvarfa í frumum
Efnahvört stulða að flutningi orku frá einu mólikúli til annars. Notkun orku sem deymd er í hvarfefnum
þau skiptast í útvermin og innvermin
hvað eru útvermin efnahvör
við niðurbrot lífsameinda (glúkósa, fitusýra og amínósýra) losnar orka
hvað eru innvermin efnahvörf?
nýmindun lífsameinda (glýkógen, þríglýseríð , prótín) krefst orku
hvað er ensím
prótein - hvati - hrðar efnahvörfum
hvernig er bygginga ensíma?
Flest stóru próten með flókna þrívíddarbyggingu
Hafa sömu eikenni og önnur prótein hvað varðar sækni í bidla og mettun
hvað kallast skyld ensím
isozymes.
Hvetja sömu efnahvörfin undir mismunandi aðstæðum eða í mismunandi vefjum
hvað hefur áhrif á hraða efnahvarfa
breyting á hitastigi, fjölda ensíma, styrk hvarfefna
- Í spendýrum skipta fjöldi ensíma og styrkur hvarfefna meira máli en hitastig
- Frumur stýra fjölda ensíma til að stjórna hraða efnahvarfanna
hvað eru próensím?
hvernig eru þau virkiuð?
ensím sem þarf að virkja
Með því að bútar eru klipptir út eða með ólífrænum Cofactorum
- jónir líkt og Ca2+ eða Mg2+
hvað eru kóensím?
Lífrænir Cofactorar fyrir ensím
Breyta ekki bindistað ensíms heldur eru viðtakar fyrir virkan hóp
- vítamín breytast í kóensím
hvernig virka ensím ?
Þau lækka virkjunarorku efnahvarfsins með því að bindast hvarfefnunum og koma þeim í likistöðu fyrir hver annað, fara nær saman og því líklegra að þau hvarfast
á hverju enda flest ensím
ase
Að hverju stuðla ensím?
oxun-afoun
vötnun - endurvötnun
addition-subtraction-exchange
segðu frá oxun-afoxun?
o Oxun: þegar efni tapar rafeind og H+
o Afoxun: þegar efni fær rafeins og H+
sögðu fra vötnun - endurvötnun
Mikilvægt í niðurbroti og nýmyndun á stórum sameindum
Dehydration: H2O afurð? Úr efnahvarfi
Hydrolysis: vatn hvarfast við hvarfefni
segðu fra addition-subtraction-exchange
Addition: þegar virkum efnahópi bætt við hvarfefni
Subtraction: þegar virkur efnahópur er numunn á brott frá hvarfefninu
Exchange: þegar skipti á virkum efnahópum á milli hvarfefna
hvað er tengiensím?
þegar tvö efni eru tengd saman
hvaða efnaskipti eru skilgreind sem efnahvöt í líffveru?
Catabolism: niðurbrot stórra lífsameinda, orkugefandi
Anabolism: nýmyndun stórra lífsameinda, orkugefandi
Orkan er mæld í karoíum
hvað stjórnar efnaskiptum?
- Stórna styrk ensíma,
ef vantar ensím til að auka efnaskipti eða ef þarf að fækka þeim - Með framleiðslu á modulator (breytir lögun á próteinum/ensímum-virkjar þau)
- Nota tvö mismunandi ensím við stjórnum afturkræfum hvörfum,
sitthvort ensímið eftir því í hvor áttina efnahverfið stefnir - Stjórna staðsetningu ensíma inaan/utan frumulíffæra.
- Með því að viðhalda optimal ATP:ADP hlutfalli,
ef nóg ATP þá er slakað á efnaferðum sem framleiða ATP en ef það vantar ATP þá er gefið í framleislu
ATP framleiðsla:
Glýkólýsa - sítrónusýruhringur - rafeindakeðjan - oxun/forfórun
hvað er ATP
- Núkleótíð (sameind sem myndar grunneingingar kjarnasýranna RNA og DNA)
- Háorkusamband, háorka geymd í fosfattengjum
- Flest ATP eru mynduð í loftháðri öndun en einnig við loftfirrða öndun
- Það er stöðug myndun ATP því líkamin er ekkki með miklar ATP birðir
mikilvæg í ATP myndun:
ensím og kóensím
hvað er glýkólýsa?
- Gerist í cytosol og þar fer fram niðurbrot glúkósa og glýkersóls
- Niðurbrot amínósýra
- Þarfnast ekki súrefnis
- Framleiðsla ATP
hver er lokaafurð glýkólýsu ?
pýrúvat sem flyst í hvatbera
hvað er sítrónusýruhringurinn - kerebshringurinn?
hvar á það sér stað?
Á sér stað í hvatbera, þarf súrefni, loftháð öndun
Sítrónusýruhringurinn tekur báðar sameindinar, pýruvat sem urðu til í Glýkólýsu og framleiðir orkusameindina 3 NADH, 1 ATP og 1 FADH2
Hver glúkósasameind gefur því í sítrónusýruhringin 6 NADH, 2ATP og 2FADH2 því hver glúkósasameind myndar tvær pyrvat sameindir í glýkólýsunni
hvað er rafeindakeðjan - öndunarkepjan?
háorkurrafeindirnar sem eru framleiddar í glýkólýsu og sítrónusýruhringnum oxast í rafeindakeðjunni þá losnar orka sem nýtt er við myndun ATP
ATP myndað í oxun-fosfórun
hver verður heildarfjöldi orkueininga úr glýkólýsu, sítrónusýruhring og rafeindakeðju?
eftir öll ferlin er 30-32 ATP
hvað er loftfirrð öndnun?
hvað gerist?
hver verpur heildarorkumyndunin
- Myndar miklu minni orku en loftháð öndun
- Þetta er efnaferði þar sem efnum er sundrað án súrefnis
- Ef það er skortur á súrefni þá helst pyruvat í cytosol og ummyndast í mjólkursýru
- Hún kostar NADH
- Heildarokrumyndun frá bara einum glúkósa og því bara 2 ATP og ekkert NADH
hvað eru prótein
Fruma raðar saman einhverjum af 20 amínósýrum til að mynda prótein
Röðunin stjórnast ad niðurbösum
Basarnir raðast 3 og 3 saman þegar þeir kóða fyrir amínósýrum
o 3 saman kallast táknar
hvað eri til margir táknar
Samtals eru til 64 táknar
hvað inniheldur erfðaefni DNA
upplýsingar um gerð prótiena
hvernig fer fram myndun próteina
- Umritun: upplýsingum frá DNA um gerð próteins er komið yfir í mRNA
- Þýðing: amínósýrur eru tengdar saman með peptíðtengi í ákveðinni röð samkvæmt upplýsingum í mRNA
hver er upphafstákni
AUG
hver eru stoptáknar?
UAA
UAG
UGA
hvernig er virkjun gens
upphafssvæði á geni fyrst virkjað af umritnuarþætti
Hvað er ummritnu
hvenirg myndast mRNA?
Polymerasi raðar upp RNA bösum eftir DNA þræðinum,
þessi hluti klárast þegar að polymerasinn nær stoptákna.
Síðan er mRNA snyrt ðaur en að fer út úr kjarna cytosol
mRNA snyrt þannig að exons svæðum haldið inno og introns klippt út
HVaða RNA gerðir stafa við ptóeinssmíði
- mRNA kemur frá kjarna með kóðan rRna (ríbósóm RNA), tRNA (transfer RNA)
- mRNA sest á ríbósóm og stærri hluti ríbósoms kemur á móti
- tRNA býr yfir andtákna, 3 í senn sem passa við RNA tákna. Flytur með sér áðveðna amínósýru
þannig raðast upp amínósýrukeðja - haldast saman með peptíðtengjum
hvert er lokaskref ptóeinmyndunarferils?
prótein yfirgefa ríbósóm og fara á sinn stað
flest eru með adressu sem segir þeim hvert próteinð á að fara
hvað gera merkipeptín?
sja´til þess að ptóeintfari á sinn stað
hvatberar
hvert er lokamydnun próteinmyndunaferilsins?
Prótein taka á sig lokamynd eftir þýðingaferlið
mynda sterk tengi á milli mismunandi keðjuhluta
Sum prótein þarf að virkja með því að fjarlægja hluta af þeim
Viðbætur af örðum efnum eins og sykur og lípíð
hvað verður um næringu/orkuna sem er innbyrt?
Henni er td breytt í hita, vöðva, fitu, úrgang
orka sem er innbyrðis skiptis í:
Energy intake: það sem við borðum, meltum og líkami tekur upp
Energy output: framkvæmd vinna og varmi
segðu frá vinnu energy output:
Flutningur efna yfir frumuhimnu
Mekanísk vinna þar að segja hreyfing
Kemísk vinna: vöxtur, viðhald, geymsla á upplýsingum og orku
hvaða atriði geta haft áhrif á efnaskiptahraða
- Aldur og kyn
- Vöðvamassi
- Fýsisk virkni
- Mataræði
- Hormón
- Erfðir
hvað er metabolism - efnaskipti?
Með efnaskipti er orkan í næringarefnum
1. Nýtt til myndunar lífsaeinda til vaxtar og viðhalds
2. Nýtt til að framkvæma vinnu
3. Aukaorku umbreytt í forða
hver eru 2 efnaskipti
upptökufasi og föstufasi
hvað einkennir upptökufasa?
Eftir að búið að er innbyrgða næringu (borða). Uppbyggingarferli, nýmyndun stærri mólikúla
hvað einkennir föstufasa
Eftir að líkami er búinn að taka upp næringu og hún komin í vefi.
Niðurbrotsferlar þar sem stærri mólikúl eru brotin í minni
hvað verður um lífsamneind sem er innbyrt?
skiptir máli hver lífsamiendin er
kolvetni
fitusýrur
protein
segðu frá upptökuástandi kolvetna
á hvaða formi eru kolvetni tekin upp = X
út hverju nýtir heilin okkar okru af
hvað gerist ef það er of mikið af X?
hvað kallast þegar umfram X er beytt í fitu
Á hvaða formi eru kolvetni tekin upp? Sem glúkósi
Heilinn nýtir orku úr? glúkósa
Of mikið af glúkósa –> glýkógenesa til að breyta í glýkógen. Ef enn of mikið breytist í fitu
Hvað kallast það þegar umfram glúkósa er breytt í fitu? Lipogenesis
segðu frá upptökuástandi fitusýra:
hvernig getur glýseról umbreyst í glúkósa
Hvað verður um fitusýrur eftir inntöku þeirra?
Hvernig getur glýseról umbreyst í glúkósa? Með gluconeogenesis
Hvað verður um fitusýrur eftir inntöku þeirra? Flytjast í blóðinu (flytjast með flutningpróteinuni albumin), orkugeymsla fyrir marga vefi og er einnig geymd í fituvef
segðu fræa upptökuástadni ptóeina
hvað er nýtt til pr´toeinmyndunar
í hvað geta prótein umbreyst í?
Amínósýrur eru aðallega nýttar í próteinmyndun
Prótein getur umbreyst í glúkósa ef of lítið af glúkósa er innbyrt
Einnig getur verið umbreytt próteini í fitusýru ef umframmagn af próteini er myndað
hvert er hlutverk ensíma í efnaskiptum?
Mikilvægt þegar kemur að stjórn líkamans á upptökufasa og föstufasa, kallast push-pull control
Hormón eru mikilvæg til að stýra ensímum
hvað er anabolic ástand?
Uppbygging eftir inntöku næringatefna
hvað er lykilefni fyrir ATP myndun?
kolvetni
hvert fer mest af glúkósa?
Mest af glúkósa fer beint í glýkólsýru og krebs til að mynda ATP og eitthvað fer í nýmyndun á lípópróteinum í lifur
hvar er glýkógen aðalega geymt?
mest í lifur og vöðva
nýmyndunarferill glýkógens í lifri
Glýkógenforðinn takmarkaður.
Notaður til að viðhalda styrk blóðsykurs innan viðmiðunargilda.
Um 4 klst glýkógenbirgðir
nýmyndunarferill glýkígens í vöðva
Töluvert meiri glýkógenforði borið saman við lifur.
Nákvæm stjórnun er á myndun og niðurbroti glýkógenforðans til að mæta orkuþörf vöðvans
hverjir eru nýmyndunarferlarnir?
- Nýmyndunarferill glýkógens (glýkógenesa)
- Nýmyndunarferill þríglýseríða (lípógenesa)
- Nýmyndunarferill prótína (protein synthesis)
hverjir eru niðurbrotsferlarnir?
- Niðurbrotsferill glýkógens (glýkógeneólýsa)
- Nýmyndunarferill glúkósa (glúkóneógenesa)
- Niðurbrotsferill fituefna (lípólýsa)
hvað gerist ef líkamin tekur meira inn af amínósæyrum en líkaminn getur nýtt tik ptóeinmyndunar?
Brennt(orkumyndun) eða breytt í fitu
Hvaða hormón stjórna að miklu leyti efnaskiptum kolvetna?
insúlín og glúkagon
Hvenær er nýmyndunarferill þríglýseríða (lípógenesa) virkur?
Þegar kolvetna er neytt umfram orkuþörf, þá geta kolefni glúkósa farið í myndun fitusýra í lifur sem síðan eru byggingareiningar forðafitunnar þríglýseríð
hvað gerist þegar amínósýra er neytt umfram þörf?
Þá geta kolefni nokkurra amínósýra farið í myndun fitusýra sem síðan eru byggingareiningar forðafitunnar þríglýseríð
hvað gerist eftir inntöku lípíða?
- Þau eru geymd sem þríglýseríð í lifur og fituvef
- Kólestreól umbreytist í stera eða fer í frumuhimnur
- Fitusýrur eru nýttar s+i myndun lípóprótein
- Fosfólípíð er myndað í slétta frymisnetin
Haða ferli er virkt þegar neytt er of kolvetna, próteina og fituefna umfram orkuþörf?
Þá er lípógenesan (nýmyndunarferill þríglýseríða) virk
hvvernig er fita fflutt úr fæðu í líkaman?
- Fituefni eru tekin upp í fumur þekjuvefs garnar
- Þar annaðhvort umbreytt í
- Lípópróteinið kýlómíkrón fyrir tilstuðlan apóoróteins
- heldur áfram sem fjálsar fitusýrur
- Fituefni flytjast síðan yfir í blóðrásina sem annahvort
- Kýlómíkróns frá görn í sogæðakerfi eða bundin við pasma albumin (frjálsu fitusýrunar)
hvað gera kílómíkrón?
? Það flytur þríglýseríð, fosfólípíð og kólesteról úr fæðu frá þekjufrumum í görninni út í sogæðakerfið,
þaðan í blóðrásina
svo til fruma líkamans
Hvað er Apoprótein?
Prótein sem binda lípíð
hvernig geta fituefni ferðast með blóðvökvanum?
Sem lípóprótín geta fituefnin ferðast í blóðvökvanum, þau verða leysanleg
Hvað er VLDL?
Mjög lágþéttni lípóprótín sem flytur þríglýseríð frá lifur til fruma annarra vefja og líffæra
hver er munurinn á LDL og HDL
- LDL er lágþéttni lípóprótín eða slæma kólesterólið sem flytur kólesteról til fruma líkamans
- HDL er háþéttni lípóprótín eða góða kólesterólið sem flytur kólesteról frá frumum/vefjum líkamans til lifrar
hvap er föstu ástand?
- niðurbrot
- þá er ekki næringarefni í blóðinu og því ekki fáanleg til notkunar fyrir vefina
- líkaminn er að reyna að koma glúkósahomeostasis út í blóðið til að viðhalda réttum blóðsykri og koma í veg fyrir blóðsykurslækkun
- aðalmarkmið: koma glúkósa út í bóðið
Hvað kallast nýmyndun glýkógens úr glúkósa
Glýcogenesa
Hvað er glycogenólysa?
- þegar líkaminn breytir glýkógeni í lifur í glúkósa
- gerist þegar glúkósamagn í blóði lækkar
- aðalmyndefni: glúkósi-6-fosfat en líka glúkósi
- glúkósi-6-fosfat er síðan tilbúin til að fara í glýkólýsuna
Hvaða eitraða efni myndast við niðurbrot amínósýra?
ammonia
Hvernig losar líkaminn sig við Ammonia?
lifrin losar sig við ammonia með þvagi
hvað kallast ferlið þegar þríglýseríð er brotið niður?
lípólýsa
Hvenær og hvar myndast Ketónar?
Ketónar myndast í lifur þegar fitusýrur eru brotnar það hratt niður að krebs hefur ekki undan að nýta acetyl CoA
Hvernig orku notar heilinn og hvernig nýtirnn hann orkuna?
Glúkósi og ketónar, komast í gegnum blood-brain-barrier og því getur heilinn nýtt þessa okru
Hvaða líffæri mynda okrueiningar fyrir nýmyndun glúkósa?
- Lifur, brítur glýkógen niður í glúkósa og ketónkroppar
- Fituvefur, nrýtur niður þríglýserið í frjálsar fitusýrur og glýseról
- Vöðvavefur, brýtur glýkógen niður í pýruvat og Laktat og brýtur prótein niður í amínósýrur
Hvar fer aðalega nýmyndun glúkósa fram?
Í lifur og eitthvað í nýrum
Hvaða líffæri sjá um að útvega nauðsynleg efni fyrir glúkóneógenesu í lifru?
Fituvefir og vöðvavefir
Hvað er föstuástand í stutum orðum?
Þegar frjálsar aíminósýrur eru nýttar til að mynda ATP
Hvað gerist ef föstuástnadið er langvarandi?
Niðurbrot vöðvapróteina, til þess þarf að rjúfa peptíðtengin á milli amínósýra, ensímið sér um að gera það. Næsta skref er að umbreyta amínósýru í efni sem fara í glýsólýsu eða krebs
Hvað er deamintaion
og hvar fer það ferli fram
- Þegar það þarfað fjalæga amínóhópin (-NH2). Nitur er hvorki í sameindum glýkólýsunnar ne sítrónuhringsins
- Ferlið fer fyrst og fremst fram í lifur en getur komið fram í nýrum
hvað myndast við deaminiation?
myndast ammonia og lífræn efni og eru kolefnin úr þeim nýtt í glýkólýsu eða krebs í ATP myndun
hvað eru þvagefni?
- Er lokaafurður við niðurbrot prótína
- Þvagefni myndast í lifur og skilst út með þvagi
- Þetta er nauðsynlegt skfref til að losa líkamann við ammóníum
Hvað kallast ferlið þega þríglýseríð er brotið niður
Lípólýsa
hvað er lípólýsa
Lípólýsa er niðurbrotsferli þar sem ensímið lípasi brýtur niður þríglýseríð
Hvaða sameindir eru orkuríkastar
Fituefni
Hvað myndast við niðurbrot þríglýseríðs?
1 glýseról og 3 fitusýrur
hvernig fara fitusýrur inn í hvatbera?
Í gengum beta-oxun
Hvert gera lolefni í glýseróli farið?
Þau geta farið í myndun pýruvats og þaðan í acetýl CoA
Hvernig er loftháð ATP myndun?
Þá fara fitusýrur inn í matrix í hvatbera og oxast þar (beta-oxun) og myndefnið er acetýl CoA
Hvað kallast ástandið þegar ketónar eru í blóðrás?
Kallast ketosis
Úr hverju er glúkósi myndaður í lifur?
Amínósýrum, pýrúvati, mjólkursýru og glýseróli
hvað er aðal orkuefni fruma í miðtaugakerfinu og rauðra blóðkorna?
Glúkósi
hvað gerist ef glýkógenforði í lifur er of lágur eða blóðsykur of lár
getur amínósýra orðið að pýrúvati eða eitt af milliefnum glúkóneógenesunnar
FACT
Lifur getur ekki búip til glúkósa úr kolefnum fitusýra
hvað er insúlín?
er ríkjandi í upptökufasa og hvertur anabolisma (nýmyndun)
hvað er glúkagon
er ríkjanfi í föstufasa og hvetur catabolisma
hvað þýðir Glycogenolysis
niðurbrot glýkógens
hvað þýðir Gluconeogenesis
nýmyndun glúkósa
hvað gerire innkirtlakerfið?
seytir hormónum til stýrningar á efnaskitpum
* Fyrir skammtímastjórnun skitptir hlutfall hormónanna insulin og glucagon lykilmáli
* Fyrir langtímastjórnun eru ýmiss önnur hormón
í hvað er þeim langerhans eyjum skipt
skipt í beta frumur og alfa frumur
* Beta frumur framleiða insúlín og peptíð amylín
* Alfa frumur seyta glúkagoni
í hvað skiptast vökvahólfin?
frumuhimnan aðskilur
- innanfrumuvökvahólf
- utanfrumuvövkahólf
Hvernig virkar utanfrumuvökvahólf?
Það virkar sem buffer milli frumna og umhverfis utan líkamans.
Hvað fellst í orðinu osmósa?
osmósa vísar til flæði vatns yfir himnu niður styrkleikahalla, þaðan sem meira er af vatni þangað sem minna er af því
hvað gerist um leið og sameindir lyesast upp í vatni
styrkur vatn minnkar
ef rúmmálið helst óbreytt
segðu frá osamósa ferlinu
vatn (H2O) flæðir þaðan sem meira er af því þangað sem minna er af því
þegar 2 missterkar lausnir eru sín hvorum megin við himnu, sem hleypir bæði vatni og uppleysta efninu í gegn, jafnast styrkur beggja út og lausnirnar verða “jafnsterkar”
osmóastyrkur - osmolarity vs osmolality
á við um allar lausnir
osmolality á aðeins við ef leysir er vatn
hvað notum við osmolarity fyrir
átta okkur á styk lausnar
hvað er jafnvægi
jafnvægi: styrkur uppleysta efnisinser sá sami í báðum hólfunum og styrkur vatns er sá sami í báðum hólfunum.
Hvernig finnum við osmolarity út frá mólstyrk lausnar ?
Osmolarity (osmol/L) = mólstyrkur (mól/L) * fjöldi uppleystra agna/mólikúl (osmol/mól)
Osmolarity í blóðvökva
- Osmolarity blóðvökva (plasma) er um 300mOsM
- miðað við blóðvökva eru:
o allar lausnir sem eru 300 mOsM ísosmótískar
o allar lausnir < 300 mOsM hyposmótískar
o allar lausnir > mOsM hyperosmótískar
segpu fræa Osmolality
vip hvað er það notað
- osmolality er ekki það sama og osmolarity
- er styrkur (concentration) af osmólum af uppleystu efni á hvert kg. af vatni
- notað í klíník
hvap er toncity
- Rúmmálsbreyting frumu sem sett er í lausn
- Með þessu er alltaf verið að miða við hvað gerist við frumu ef hún er sett út í einhverja áðkveðna lausn
hvap er lausn
o hypotonic ef rúmmál frumu eykst (fruma þenst út)
o isotonic ef rúmmál frumu breytist ekki.
o hypertonic ef rúmmál frumu minnkar (fruma skreppur saman)
nokkrar leiðir til að ákvarða tonicity
Ef styrkur erna hætti í frumu en í lausn
o Lausn er hypotónísk og fruma bólgnar út
Ef styrkur ógegndræpra efna er lægri í frumu en í lausn
o Lausn er hypotónísk og fruma skreppur saman
Ef styrkur ógegndræpra efna e sá sami í frumu og í lausn
o Laisn er isótónísk og engin breyting á rúmmáli frumu
DÆMI
Innanfrumuvökvi (Intracellular fluid) fruma er 300 mOsM. Himna sem umlykur frumu er ekki gegndræp fyrir Na+-jón og Cl–jón, en er gegndræp fyrir þvagefni (urea). Búin er til lausn sem er 150 mOsM NaCl og 50 mM þvagefni. Þessi lausn er…
1. hýposmótísk og hýpertónísk
2. hýposmótísk og hýpótónísk
3. ísosmótísk og ísótónísk
4. hýperosmótísk og ísótónísk
5. hýperosmótísk og hýpertónísk
veit ekki
hvað er þýðir að frumuhimna er gegndræp
Frumuhimnan er valgegndræp.
Hleypir sumum efnum í gegnum sig. (smáum eða óhlöðnum efniseindum)
Öðrum efnum hleypir hún ekki í gegn. (stórum efniseindum eða hlöðnum)
hvað er himnuspenna?
spennumunur á milli innra og ytra yfirborðs frumuhimnum. Hleðslumunurinn á ytri og innra yfirborði breytist og myndar spennu.
í hvað skiptost himnuspenna?
- Hvíldarspenna (resting membrane potential)
- Jafnvægisspenna jónar (equilibrium potential of an ion)
hvernig verður spennubreyting
í hvað skiptist spennubreyting
myndast þegar veður bryting á spennunni
skiptis í
* Stigspenna (graded potential)
* Boðspenna (action potential)
hvernig er rafhleðsla í frumum ?
líkaminn inniheldur jafn mikið af jákvæðum og neikvæðum jónum
líkaminn er óhlaðin
jónir dreidast samt ekki jafnt á milli líkamshólfa
- myndast ójafnvægi í hleðslu = himnuspenna
- utanfrumuvökvi vs innanfrumuvökvi = myndast halli
hvað eru lykiljónir í himnuspennu
- Na+
- Ca^2+
- K+
hvernig verður himnuspenna til?
Eru neikvæðara að innan en jákvæðar að utan
Eiginleiki furmuhimnunar er að einangra og þannig passar að það komist ekki jónir yfir hana nema í göngum og dælum
hvernig myndast þessi himnuspenna?
Byrjum með frumu án himnuspennu þannig að efni eru læst inni og fyrir utan frumuna
Myndast lekagöng fyrir k+
K+ flæðir út úr frumun eftir styrkhalla
Neikvæðar jónir komast ekki út um lekagöngin
Fleiri neikvæðar jónir eru þa fyrir innan hefkur en fyrir utan
K+ getur farið til baka og gerir það á endanum
Rafhallinn fer að toga til baka
hvernig verður rafefna jafnvæig?
eftir að lekagöng opnast og það myndast jafnvægi
þá flæðir jafnmikið af K+ út og inn í frumu
- himnuspenna helst stöðug
neikvæð að innan og jákvæð að utan
hvað er jafna netnst?
með henni er hægt að reikna út styrkhalla og rafhalla í gagnstæðar átti
hvernig er himnuspenna mæld?
Gefum okkur í upphafi að hleðsla sé jöfn í UFV og IFV (jafnmargir + og -)
Svo fer ein + jón út og þar með hverfur jafnvægið
* Hleðsla þá +1 fyrir utan og -1 innan í frumu
Hleðslumunur kominn upp í 2
Þetta er mælt sem rafspenna (í Voltum) og hefð er fyrir því að miða við að utanfrumuvökvi sé með spennu upp á 0 mV
hvernig er himnuspenna mæld á rannsóknastofu?
- Mælt með örskautum
- Skaut fyrir utan er viðmiðunarskaut og stillt á 0
- Skaut inni í frumu mælir spennuna (vegna hleðslumunar fyrir innan og utan)
Styrkur kalíum er miklu meiri fyrir innan heldur en fyrir utan frumuhimnuna
hvað er spenna
í hverju er hún mæld?
Mæld í Voltum á próf – N í verklegu segir til um mun milli tveggja punkta
Það er enginn munur á tveimur stöðum í UFV og því engin spennan
Munurinn á rafhleðslu í UFV og IFV er í kringum -0.07V eða -70mV
hvað er hvíldaspenna?
Sá nettó spennumunur sem ríkir á milli innanfrumuvökva og utanfrumuvökva þegar að fruma er í jafnvægi
Hvíldarspenna er nálægust jafnvægispennu þeirrar jónar sem frumuhimnan hefur mest gegndræpi fyrir í hvíladarástandi
Flestar frumur eru með mest gegndræpi fyrir Kalíum (K+)
af herju ræðs hvíldapenns taugafrumna?
Hvíldarpsenna taugafrumna ræðst af K+
Frumuhimnan er gegndræp fyrir öðrum jónum eins og natríum hefur áhrif á himnuspennuna en ekki jafn mikið vegna þess að það eru færi lekagöng fyrir Na+ heldur en fyrir K+
Strykhalli Na+ er alltaf inn
Fleiri jákvæðar jónir að fara út heldur en inn
Minni styrkur Na+ inni frumuhimnunni heldur en fyrir utan
Hvíladarhimnupenna = -70 mV
hvernig er viðhaldið hvíldarhimnuspennu?
Það sem stjórnar og veldur breytignum á himnuspennu
Styrkhalli jóna
Gegndræpi frumuhimnunar fyrir ákveðnum jónum
# Styrkhalli þarf ekki að umpólast til að breyting verðið á himnuspennu
hvað er yfirskautun?
enþþá meira jákvæð heldur en hvíldarhimnuspennarn
hvað er afskautun?
er ekki eins skautuð og hún er í hvíld
hvað er endurskautun?
fer niður í eðlilegt ástand og skautast aftur
hvað er stigspenna?
- Myndast í griplum og/eða frumubol taugafrumna
- Er breytileg himnuspenna
- Taugar leiða ekki boð með stigspennu en stigspenna getur komið af stað boðspennu í axon hillock (trigger zone)
hvað er boðspenna
dregst saman
- Er rafboð sem flutt er með taugafrumu og einkennist af því að himnuspennan breytist frá því að vera neikvæð yfir í að vera jákvæð í örstutta stund
- Allt eða ekkert ástand
hvað er himnuspennuflögt?
þegar himnuspenna er ekki stöðug
hvernig myndast boðspenna
ef það myndast nógu mikið natríum
Hvernig veit líkaminn að styrkur glúkósa hefur aukist og losa þarf insúlín
Glúkósamagn líkams eykst
Glúkósi flæðir inn með GLUT transporti
Efnaskipti örvar með auknu magni af ATP
ATP lokar lekagöngum fyrir K+
Himnusoenna lækkar og Ca2+ göng opnast
Ca2+ triggerar sytun á insúlíni
hvernig er boðspenna í taugafrumum
í hvíld = -70 mV
við afskautun = -50mV
- himnuspennan verður jákvæaðri (lækkar verpur minna neikvæð)
þegar þröskuldi er náð fer af stað hratt ferli
Himnuspennan verður ennþá jákvæðari
= +30 mV
hvað gerist þegar boðpenna klárast
Frumuam byrjar svo að endurskautast
Í lokinn verður yfirskautun
Spennubreyting verður vegna opnunar og lokurm á Na+ og K+ göngum
Ónæmistími
Tornæmistími
Hvaða tvö atriði hafa mest áhrif á flutning efna yfir frumuhimnur
Stærð efnanna og sækni í lípíð
hvað þýðir að hima sé vel gegndræp?
Sum efni geta flust yfir frumuhimnur, önnur ekki
Þannig stjórnar frumuhimnan efnaflutningi á milli utanfrumuvökva og innanfrumuvökva
hvað stjórnar flutingi efna?
Lípíð og próteinsamsetning frumuhimna
Frumuhimnan er því gegndræp fyrir sumum efnum en ógegndræp gegn öðrum efnum
Hvaða efni flæða auðveldlega yfir frumuhimnur?
Efni sem eru lítil og efni sem eru fituleysanleg
Súrefnu, koldíoxíð og lípið
hvað er passívur flutingur
flutingur sem krefst ekki orku
yfirleitt eftir stykhalla
hvað er virkur flutingur
orkukrefjandi
yfirleitt ATP
hvaða 7 atriði einkenna flæði?
- Krefst ekki orku
- Flutningur efnis eftir styrkhalla
a. frá miklum styrk í minni - Flæði hættir þegar styrkur nær jafnvægi
- Hraðar yfir stuttar vegalengdir
- Háð hitastigi (lægri hiti = hægara flæði, hærri hiti = hraðara flæði)
- Er í öfugu hlutfalli við stærð og þyngd sameinda
a. minni sameindir þurfa minni orku - Getur gerst í opnu rými og milli rýma
hvað er rafhalli?
Hefur áhrif á flæði jóna.
af hverju flytjsast jónir eftir
Rafeindahalla
Rafefnahelli er rafhalli og styrkhalli
hvað eru fitusækin efni?
Fitusækin efni eru einu efnin sem flytjast með flæði yfir himnur.
Vatn og fleiri efni eru fitufælin og komast því yfirleitt ekki í gegnum fitusýrulagið í himnuni
- lítil molikúl eins og súrefni og koldíoxíð komar í ggn
hvað er einfalt flæði?
- Fitusækin efni sem komast í gegnum fitusýrulagið flæða með “einföldu flæði”
- Það þýðir að þau einfaldlega flæða beint í gegnum fosfólípíð lag himnunnar
hvað einkennir einfalt flæði?
Flæðishraði stjórnast af:
o Hversu uppleysanleg efnin eru
o Yfirborðsflatarmáli himnunnar, stærra flatarmál = fleiri sameindir flæða í gegn
hvernig flytjast efni með prótienum?
Fitufælin efni sem fá hjálp frá próteinum til að komast inn/út úr frumu og frumulíffærum
hver eru meginhlutverk próteina í himnu?
- Byggingarefni
- Enssím
- Viðtakar
- Flutningsprótein
hvað er hvött dreifing?
Kallast það þegar að efni flæða yfir himnu mep hjálp próteina eftir styrkhalla. krefst ekki orkku og er því passífur flutningur
hvap er virku flutingur?
Kallast það þegar að efni fara á móti styrkhalla og krest flutningurinn því orku
hvað gera flutingsprótein?
Flytja sameindir um himnur
o Göng
o Ferjur
hvað eru göng, hvað gera þau?
- Hraðari flutningur en ferjur
- Vatn og smáar jónir
hvernig er bygging ganga?
- Vatnsfylltar holur (göng) umlukin próteinum
- Hafa hlið sem eru ýmist opin eða lokuð
Lokuð göng sem eru með sýrða opnun - Efnastýrð göng
- spennustýrð göng, þau opnast við áreiti
hvað gera lekagöng?
Þau eru yfirleitt opin og það leka út jónir eins og K+ og NA+
hvap gera stýrð göng?
Opnast við áreiti, himnuspenna breytist td hröð spennustýrð CA2+ göng
hvað eru ferjur?
- Hægari en göngin
- Geta flutt stærri mólikúl en göng
- Efni bindast við ferjunar og eru flutt yfir himnur
hvað er uniport ferjur?
flytja einungis eina gerð af efni
hvað er cotransport ferjur?
- Flytja 2-3 gerðir af efnum í einu
- Ef efnin fara í sömu átt þá er það samfærðla
- Ef efnin fara í gangstæða átt þá gagnfærðsla
eru ferjur opnar alveg í gegn?
- Nei, annaðhvorrt ytri eða innri hluti opinn
hvað eru facilated ferjur?
krefjast ekki orku
- flytja efni móti styrkhalla
ferjur með virkan fluting
krefst orku
- flytja efni á móti strykhalla
skiptast i
* Primery active transport
* Secondary active transport
hvenrnig virkar primary active transport
Orka fengin beint frá ATP
o kallaðar ATPasi
o ATP > ADP + fosfat + orka
Na+K+ dælan er ein mikilvægasta próteinferjan
HVað gerir NaK dæla?
Viðheldur styrkhalla þessara efna fyrir innan og utan frumu
hvernig virkar Secondary active transport
Orka sem myndast vegna styrkhalla nýtt til að drífa áfram fluting á móti styrkhalla
ferjur og sértækni
þegar aðeins ákveðin efni geta flust með ferjunni
ferjur og samkeppni
Þegar það getur mydast samkeppni á milli skikdra efna sem flytjast með sömu ferjunni
ferjun og mettun þeirra
Styrkur bindills og fjöldi ferja skiptir máli. Ef allat ferjur eru bundnar af bindil þá skiptir ekki máli þó styrkur bindils sé aukinn, ferjurnar eru mettaðar og því ekki hægt að auka flutning hjá ferjum. Fruma getur bætt við ferjum til að auka flutning eða þá minnkað fljölda ferja til að minnka flutning á efnum
hvernig er flutingur með bólum?
Risaefni sem komast ekki yfir himnur með próteingöngum/ferjum eða með flæði flytjast með bólum
Krefst orku
með hverju fer flutningur um bólur fram mðe?
- Átfrumun
- Innfrumun
- Útfrumun
hvað eru átfrumur?
Frumur taka til sín agnir með því að læsa utan um það frumuhimnunni og mynda átbólur
Hún sameinast síðan leysikorn og meltir innihaldið
Krefst orku vegna þess að frymisgrind þarf að hreyfast til að mynda bóluna og vegna flutning bólunnar innan frumunnar
Gerist þegar þarf að losna við utanaðkomandi ögn eða bakteríu
hvað eru innfrumu?
Mjög svipað og átfrumun nema það að
o Blöðrur holast inn í frumu
o Eru mun minni en átfrumun
o Sífellt að gerast
hvað eru útfrumu?
- Efnum hleypt út úr frumum
- Ýmist sífellt að gerast eða viðtakaháð
hvernig verður flutningur yfir þekjuvefi?
Skiptist í
Epithelial transport
Paracellular transport
Transcellular transport
* Frumur fastar saman með þéttitengjum - hleypa efnum ekki auðveldlega í gegn
* Upptaka (absorption) efna gerist þegar efni fara frá holhlið yfir í utanfrumuvökva
hvað er seytun
- Seytun (excretion) kallast það þegar að efni fara frá utanfrumuvökva yfir í hol (líkami að losa sig við efni)
segðu fráEpithelial transport
- t.d. yfir vefi og milli líkamshluta
segðu frá Paracellular transport
Flutningur efna á milli frumnanna og þá yfir tengin á milli þeirra
- Tengin eru yfirleitt þétt og því erfitt fyrir efni að komast í gegnum þau.
- Prótein sem mynda tengin geta þó opnað fyrir efni líkt og vatn
segðu frá Transcellular transport:
þegar að efni flytjast í gegnum frumurnar
- Þurfa að fara tvisvar í gegnum frumuhimnu -> fyrst á leið inn í frumu og seinna á leið út úr frumu
- Blanda af virkum og passífum flutningi
hvað eru transcytosi?
- Stórar sameindir
- Flutningur yfir þekjuvef
- Bólukerfi
