Aralin 3.1: HIGAONON: WKANG KAKAMBAL NG KALIKASAN Flashcards
Ang Higaonon ay galing ito sa “gaon” na nangangahulugang bundok. Sa maikling pakli, “taong-bundok” o “taong taga-bundok”.
Levita(1996)
Sa tatlong mahalagang katag nagmula ang Higaonon; “higa” (buhay), “gaon” (bundok), at “onon” (tao), sumakatuwid , taong namumumuhay sa buhay na bundok.
UNAHI Mindanao
Ang higa ay salitang Binukid na “pinagkukutaan” at ang non naman ay “taong taga itaas”.
Tangian(2010)
Ang tawaga sa wika ng mga Higaonon
Higaonon
Kilala ang pangkat na ito sa taga-Mindanao
Lumad
Ang taguri sa isang taong “isinilang at nabuhay sa iisang lugar”.
Lumad
Bahagi ng 18 pangkat etnolinggwistikong Mindanaon
Higaonon
Binuo ng walong pangkat ang Higaonon na nasa:
Bukidnon, Mis. Or., Agusan del Norte, at Lanao
Sakop sa orihinal na angkan ang mga Higaonon.
proto-Philippine o proto-Austronesian
Matagpuan ang Higaonon sa kabundukang nakapalibot aa Sentral Mindanao
Bundok Kitanglad at Gabunan
Populasyon ng mga Higaonon
400,000
Nahahahati sila sa tatlong kategorya.
- Primitibong Kumunidad na naninirahan sa kasukulan ng kagubatan at patuloy na sumusunod nang walang pagbabaga.
- Pinaghalong komunidad ng mayoryang di-Higaonon at lehitimo o taal nga Higaonon.
- Nagsasamang komunidad nga mga Higaonon sa kapatagan at baybaying bayan.
Bungkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka Tasa Ha Lana
Hangarin ng Pagkakaisa, Pag-ibig, at Kapayapaan.
Nakapalibot sa walong ilog ang mga pamayanan ng indihenos.
Tagoloan, Pulangi, Agusan, Gingoog, Linugos, Balantukan, Odiongan, at CDO.
Pawang hinog sa edad, may angking talino at bihasa sa pamammahala, edukasyon at pananampalatya.
Datu
Siya ang gumagabay, sumusubaybay at may ganap na awtoridad sa pagdaraos ng lahat na ritwal.
Datu
Tagahatol sa nagkakasala sa isinasaad ng kanilang batas.
Datu
Salaysay ng kanilang mga kaugalian at paniniwala na maaaring basahin sa loob ng walong araw at wal8ng gabi sa pamamagitan ng Dumagondong
Dasang
Dumagondong
Banal sa asembleya
Ito ay kahulugan na guro na tagapag-ingat ng mga batas ng pangkat sa iba’t ibang larangan ng buhay mula pa sa pinakamatandang panahon.
Datu
Datu sa Agrikultura
Imbabasok
Datu sa Pangangaso
Panumanod
Datu sa Panananggol
Alimaong
Datu sa Paggalang sa Tubig
Bulalakaw
Datu sa Pananalapi
Pamahandi
Datu sa Kalusugan
Mananambal
Datu sa Kabuhayan
Pamumuhi
Datu sa Ritwal
Salikot
Datu sa Pagdarasal
Palayag
Datu sa Banal na Asembleya
Dumalundong Baylan
Datu sa Pagtatala
Giling
Batas ng pangkat
Salasila
Pinakamataas na tunguhin ng bawat katutubo sa Higaonon.
Bungkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka Tasa Ha Lana
Nagpapahalaga ito sa pagkakaisa at Kapayapaan.
Bungkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka Tasa Ha Lana
Ito ay maihahambing sa Bibliya ng mga Kristiyano.
Bungkatol Ha Bulawan Daw Nang Ka Tasa Ha Lana
Huwag kang susuway sa batas- mamalasin ka o ikamamatay mo
Impakatugol intugan na hadi ug lidason sang pamalihi-makagaba
Huwag mong lalabagin ang banal na mga utos at huwag mong bibigyan ng pansariling interpretasyon ang anumang batas ng ating tradisyon.
Hadi yo ag lidasa alan na intugon.
Huwag kang makasarili dahil nakamamatay iyon.
Hadi ka Lumalabaw
Huwag mong ihahambing ang sarili sa iba.
Hadi nog ilingi so duma
Iwasan mong mainggit sa iyong kapwa.
Hadi kag kasina
Huminga ka at magbigay ka.
Manayo ka ag ila ka
Mahalin mo ang iyong kapwa.
Palangga-a no sa mga duma no
Mamuhay kang mapayapa.
Manging kauyugan kaw Ho maayad.
Pantay-pantay ang lahat ng tao sapagkat nilikha silang lahat sa Diyos.
Miglupang kaw/mig-iling kaw
Makinig ka sa sinuman.
Paliman kaw alan ing-ila Ho Magbabaya
Ay kapilas dinanas ng iba pang Lumad na pawang nasa kabundukan ng Mindanao.
Kasaysayan ng Higaonon
Malinaw na matatagpuan sa kanilang wika na nagbibigay pansin sa yaman ng lupa na sumasakop sa kanilang daigdig at tubig sa mga ilog na nasa kanilang paligid.
Yaman ng kanilang kultura
Diyos ng Higaonon
Magbabaya
Lupang malayo sa dagat
Gaun
Bukal na pinagkukunan ng tubig
Kaulo
Yungib na may tubig
Liyang
Sapa na maraming halamang pako
Kapakuan
Nakatatandang Higaonon
Agulanga
Banal na lugar
Kumba
Ginanap ang Pista sa Lasang
Bundok Gabunan
Magtungo ang mga Higaonon sa Bundok mg Gabunan suot kanilang pagkakakinlanlang damit sa tribu
Kulay asul, pula, at puti
Ritwal ng pasasalamat
Kadilayan
Ipanagbabawal sa mga Higaonon
Pagputol ng puno
Hindi ito bilhin o ipagbibili sapagkat pag-aari ito ni Magbabaya
Lupa
Likha ni Magbabaya ang kalikasan na kinabibilangan ng mga bundok,….
Kumperensiya sa Pananampalataya ng mga Indihenos
Ay pagpapahalaga sa isang “ama” ng “tahanan” at hindi sa aspektong panrelihiyon.
Datu
Ito ay kahulugan ang maraming salita sa wikang Higaonon
Lantad at di lantad
May kinabibilangan amg alpabetong Higaonon
20 grapema
22 tunog o ponema
6 patinig
16 katinig
Patinig
a, e, i, ē, o, u
Katinig
b, k, d, g, h, l, m, n, ng, p, r, s, t, w, y,?
Hindi matatagpuan ang mga hiram na na tunog nito
c, f, j, q, v, x, at z
Nagpapalitan ang mga tunog nito sa mga ilang salita
d, l, at r
Isang uri ng kuliglig na humuhuni tuwing nag-aagaw ang dilim at liwanag
Agil-il
Iginagalang na nakatatandang babae o lalaki sa pangkat awtoridad
Agulanga
Uri ng punong saging na pataas ang bunga at paboritonf kainin ng unggoy.
Agutay
Paraan ng pakikipagkasundo sa kaaway sa pamamagitan ng paghingi ng tawad sa pinagkasalaan at pagriritwal na kay alay na puting manok.
Alumo
Punongkahpy na may bungang parang lansones.
Ambubunaw
Lolo o lola; espiritu ng iginagalang ng ninunong namatay na
Apo
Bigkasin ito nang pormal at may matiim na paggalang.
Apo
Nabuhay na isang mangingisda at walang naging lisyang payo sa lahay nh taong lumalapit sa kanya.
Apo Suminam-ang
May ugaling palo-paluin ang kawayan upang hindi bumaha sa kapatagan.
Apo Palakampana
Pumipigil sa mahabang tagtuyot kaya patuloy na umaani nang masagana ang mga magsasaka sa mga bundok sa palibot ng Iligan
Apo Pamulaw
Halamang namumulaklak ng kulay puti at may mapalad na dahong tulad ng gabi
Apusaw
Matagpuan lang sa tubigang di gaanong nasisikatan ng araw
Apusaw
Iginugulay ang bulaklak ng halamang ito na parang gabi
Apusaw
Ginagamit din ito bilang halamang-gamot na pampababa ng lagnay at nagpapahupa ng masinsing pag-ubo/
Apusaw
Maliit na punongkahoy na tila niyog.
Anibung
Matapang na kawal, marangal na mandirigma
Bagani
Isang punong kahoy may malalapad na dahon na maaaring gamiting pansamantalang bubong ng isang bahay kubo
Bagyang
Isang uri ng ahas na walang lason at kinakain ng mg katutubo.
Bakusan
Halamang may malaking dahon na pinatutuyo at ginawamg banig.
Baloy
Isang uri ng suman na niluluto mula sa mais na dilaw
Binaki
Gumawa
Tagbaki
Gagawa
Agbakiki
Gumagawa
Migbakiki
Uri ng mais na tamang-tama ang para gawing binaki
Binakion
Bagay na pagalaw-galaw at nakikipaglarp sa hangin.
Bito
Lola sa tuhod
Buuy
Saling bibig ng mga kaugalian at pananampalatayang Higaonon mula sa magulang at Baylan. Katumbas ng pari sa Katoliko.
Gitamod
Salimbibig na mga kuwento
Nanangen
Binibigkas na aralin
Dilay
Tagong lugar na pinupuntahan sa panahon ng digmaan.
Ilian
Daanan pabab sa bundok
Iligan
Etimolohiya ng salitang Iligan
Ilig
Taong pinag-aalayan ng ritwal.
Ipuan
Mula sa salitang ipu
Ritwal
Asembleya ng piyestang kultural
Kaamulan
Kaamulan
Malaybalay, Bukidnon
Pinagmulan ng lahi
Kapu-un
Punong kahoy na king mamunga ay mula ibaba hanggang sa dulo ng puno nito.
Kaya-kaya
Isang urinng punongkahoy na mababa ang ang bunga ay matatagpuan sa lupa katabi ng puno.
Kolubi
Sagradong lugar sa kagubatan na pinagriritwalan
Kumba
Pagsimula ng ritwal
Ika 16 na dantaon
Kapag sinaniban ang wikang gamit ng Baylan
Latin
Matatagpuan sa pinakapusod ng kagubatan sa Tambulan
Kumba
Isang uri ng kamotemg di pangkaraniwan na kinakain ng lga Higaonon
Lab-o
Balangkas ng mga araling kultural kabilang na ang salasila na dapat isaulo ng isang Higaonon.
Limbay
Yungib na may tubig
Liyang
Isang uri ng punongkahoy na ang bunga ay kinakain ng ibon.
Lugimit
Gurong iginagalang sa pangkat, tagapayo, konsultant, tagapamayapa
Magnana-u
Tawag sa mamahaling gamit
Manggad
Ang espiritung nagbabantay sa iba’t ibang aspekto nga kalikasan
Manlulunda sa Kinaiyahan
Nagbabantay sa kahayapan
Pinag-aso
Tagapangalaga sa mga tubig, batis, at ilog
Bulalakaw o Tagabusay
Nangangalaga sa mga pananim.
Ibabasuk o Tagabugta
Nangangalaga sa mga puno at kagubatan
Tagabalite
Nangangalaga sa mga bato
Tagabato
Nangangalaga sa yunib
Tagabalito
Nangangalaga sa loob ng yungib
Tagaliyang
Punongkahoy na payat at kapag pinutol at pinatayo ay maaaring gawing basket
Oway
Hindi nakikitang nilalang na nakatira sa puno ng balete
Padedeng
Makipagpalagayang-loob
Pagbaton-baton
Isang uri ng maliit na isda na kulay puti at abo na nabubuhay sa ilog na ipinakakain sa bagong panganak na ina
Pait-pait
Isang maliit na puno na may dagtang ginagamit sa panghuhuli ng isda
Pulot
Isang uri ng damong malapad na tumutubo sa matubig at kubling lugar
Sudsod
Magbungkal ng lupa
Sudsud
Bungkalin
Sudsudano
Magbubungkal
Agsudsod
Espiritung nagbabantay sa labas ng kuweba at sa palibot nito
Tagabito
Tumutukoy sa espiritung nag-iingat sa loob ng mga kuweba sa kagubatan
Tagaliyang
Instrumentong pangmusika na yari sa kawayang may taking lubid
Tangkul
Strip a tribe of its language and you lose its identity
Dr. Erlinda Burton
