4. kafli Flashcards
hvað er vefur? nemdu fjögur einkenni.
Vefur er hópur svipaðra frumna sem starfa saman
Frumurnar í vefnum eru oftast af sama stofni þ.e. komnar út af sömu tegund fósturfruma (stem cells)
Algengt er að vökvi sé í bilinu milli fruma (extracellular fluid)
Frumur í vef mynda oft ákveðið millifrumuefni (matrix) sem er líka hluti af vefnum
Meginvefjaflokkar líkamans eru:
- Þekjuvefur (epithelial tissue)
- Stoðvefur (connective tissue)
- Vöðvavefur (muscle tissue)
- Taugavefur (nervous tissue)
Einkenni þekjuvefjar (8):
Frumur liggja þétt saman,
úr einu eða fleiri frumulögum,
lítið millifrumuefni
Grunnhimna (basement membrane) tengir vefinn við undirliggjandi bandvef
Hefur ekkert blóðflæði þ.e. háræðalaus vefur,
treystir á undirliggjandi vefi
Er taugatengdur (has nerve supply)
Hefur mikla endurnýjunarhæfni þ.e. ör frumuskipting
Undirflokkar þekjuvefjar (2):
- yfirborðsþekja (covering and lining epithelium)
- kirtilþekja (glandular epithelium)
yfirbroðsþekja:
Hefur alltaf frítt yfirborð, er klæðir líffæra utan og innan
kirtilþekja:
Þekja sem seytir efnum um leið og hún klæðir, innkirtlar og útkirtlar
hvernig er flokkun yfirborðsþekja?
Flokkun byggir á lögun, lagskiptingu og uppröðun frumna
Lögun:
1. Flatar/Flögulaga (squamose)
2. Teningslaga (cuboidal)
3. Stuðlalaga (columnar)
Lagskipting:
1. Eitt lag (simple)
2. Mörg lög (stratified)
3. Sýndar/þykjustu marglaga þekja (pseudostratified)
einföld flöguþekja finnst í…
lungnablöðrum og háræðum
marglaga flöguþekja finnst í…
húð
einföld stuðlaþekja finnst í…
þörmum
Flokkun þekja eftir hlutverki:
- Skiptiþekja (exchange epithelia) skipti á efnum yfir vefinn t.d. loftskipti í lungum
- Flutningsþekja (transporting epithelia) stjórnar flutningi á efnum inn og út úr líkama, aðallega í meltingarvegi og nýrum
- Bifhærð þekja (ciliated epithelia) með bifhár til að flytja t.d. slím og agnir í öndunarvegi
- Varnarþekja (protective epithelia) er varnarlag, t.d. í munni, leggöngum og húðin
Marglaga stuðlaþekja klæðir…
kokið (pharynx) að innan
Aðal-munnvatnskirtlarnir (parotid glands) eru klæddir að innan með…
„þykistu“ sýndar-marglaga stuðlaþekju
hvernig þekju má finna innan á barka?
„þykistu“ sýndar-marglaga og bifhærð stuðlaþekja með slímseytandi birkarfrumum
Marglaga flöguþekja án keratíns er í…
vegg legganga
má líka flokka sem varnarþekju (protective epithelia)
lístu mjög sterkri varnarþekju og komdu með dæmi.
Efsta lag húðar er marglaga, keratínmyndandi flöguþekja
hvað er breytiþekja (transitional epithelium) ?
þekjuvefur sem hefur mikin teygjanleika, frumurnar breyta um lögun eftir því hvort strekkt er á þekjunni eða ekki
hvernig þekja klæðir þvagblöðruna að innan?
Breytiþekja (transitional epithelium)
hvernig er flokkun kirtilþekja?
Innkirtlar og Útkirtlar
Innkirtlar (endocrine glands), kallast líka lokaðir kirtlar:
eru án kirtilrása og seyta efnum út í blóðið eða annað millifrumurými
Útkirtlar (exocrine glands), kallast líka opnir kirtlar:
hafa kirtilrásir og seyta efnum út um húð eða út í meltingarveg
hverju seyta útkirtlar?
Dæmi: sviti, tár, slef, meltingarensím, magasýra
hvaða kirtlar seyta efnum sínum út í rás (duct) hormónum ofl
dæmi: bris, skjaldkirtill
Stoðvefur (conective tissue) einkenni (5):
Algengasta vefjagerðin
Gerður úr frumum og oftast miklu millifrumuefni (matrix)
þ.e. hlutfallslega mikið millifrumuefni miðað við frumur
Millifrumuefnið er úr: grunnefni (ground substance) og þráðum (fibers)
Æðaríkur vefur sem oftast hefur ríkulegt blóðflæði, undan-tekningar eru brjósk, sinar og liðbönd sem eru án blóðflæðis
Hefur taugatengingu, brjósk er þó undantekning
Frumur í stoðvef
Frumur eru breytilegar eftir vefjagerð t.d. blóðkorn í blóði og beinfrumur í beinvef
Algengar frumugerðir í stoðvef (4):
- Trefjakímfrumur (fibroblastar) þráðmyndandi frumur
- Stórátfrumur (macrophagar) sýklavarnir
- Mastfrumur sem mynda histamín
- Fitufrumur (adipocytes) geyma fituforða
Millifrumuefni (matrix) í stoðvef
Milli frumna er grunnefni með próteinþráðum
þræðirnir eru þrennskonar:
- Stífir kollagenþræðir (collagen fibers) t.d. í beinum og sinum
- Teygjuþræðir (elastic fibers) t.d. í húð, æðum og lungum
- Netjuþræðir (reticular fibers) t.d. milli fitufrumna og í eitlum
Flokkun stoðvefja (6)
- Laus bandvefur (loose connective tissue)
- Þéttur bandvefur (dense connective tissue)
- Bein (bone tissue)
- Brjósk (cartilage)
- Fljótandi stoðvefur (liquid connective tissue)
- Blóð (blood tissue) og Vessi (lymph)
laus bandvefur (loose connective tissue) megin einkenni.
Í lausum bandvef er hlutfallslega meira af grunnefni en þráðum
flokkun lausra bandvefa: (3)
A. Laus almennur bandvefur (areolar connective tissue)
B. Fituvefur (adipose tissue)
C. Netjubandvefur (reticular connective tissue)
a. Laus almennur bandvefur (Loose connective tissue) einkenni, staðsetning og hlutverk:
Margar frumugerðir
Milli frumna er mjúkt grunnefni með kollagen-þráðum, teygjuþráðum og netjuþráðum
Vefurinn er mjúkur og teygjanlegur
Finnst víða í lík
amanum, m.a. í undirhúð og slímhimnum
og myndar fylliefni milli líffæra
b. Fituvefur (adipose tissue) eikenni, staðsetning og hlutverk:
Fitufrumur (adipocyts) mynda mestan hluta vefjarins
og stór fitudropi fyllir hverja fitufrumu að mestu
Fituvefur er m.a. í undirhúð, milli líffæra og í gulum beinmerg
Hlutverk fituvefjar er að geyma forðanæringu, vera einangrun og stuðningur fyrir önnur líffæri
c. Netjubandvefur (reticular connective tissue) einkenni og staðsetnning:
Í netjubandvef eru netjufrumur (reticulocyts)
Milli frumnanna eru netjuþræðir
Vefurinn er í líffærum ónæmiskerfisins svo sem í lifur, eitlum og milta
II. Þéttur bandvefur (dense connective tissue) einkenni:
Í þéttum bandvef er hlutfallslega meira af þráðum en grunnefni. Þræðirnir auka styrk vefsins eða líffærisins
flokkun þétts bandvefs:
D. Þéttur reglulegur bandvefur (dense regular c.t.)
E. Þéttur óreglulegur (bandvefur (dense irregular c.t.)
F. Teygjanlegur bandvefur (elastc connective tissue)
D. Þéttan reglulegan bandvef má finna í…
sinum og vöðvafestum
E. Þéttur óreglulegur bandvefur finnst t.d. Í…
leðurhúð þekjukerfisins
F. Teygjanlegan bandvefur (elastc connective tissue) má finna í…
vegg ósæðar.
Þar þarf vefurinn bæði að vera eftirgefanlegur og mjög sterkur
Flokkun beinvefs:
- Þétt bein (compact bone), gerð úr hringlaga einingum sem kallast Havers-kerfi
- Frauðbein (spongy bone), gert úr beinbjálkun og þar er aðsetur rauða beinmergsins
Iv. Brjóskvefur (cartilage tissue) einkenni og staðsetning:
Í brjóski eru brjóskfrumur (chondrocyts) sem liggja í lónum (lagunae) stakar eða fleiri saman
Í millifrumuefninu eru ýmist kollagen- eða teygjuþræðir
Brjóskvefur hefur hvorki blóðflæði né taugatengingu
hvernig flokkast brjóskvefur?
- Glærbrjósk (hyaline cartilage)
- Trefjabrjósk (fibrocartilage)
- Gulbrjósk (elastic cartilage),
Glærbrjósk (hyaline cartilage) einkenni og staðsetning:
algengasta brjóskgerðin, milli frumna í glærbrjóski eru fínlegir kollagenþræðir
Dæmi: á endum langra beina í barka, berkjum og í fósturbeinum
Trefjabrjósk (fibrocartilage) einkenni og staðsetning:
milli frumna eru stífir kollagen- þræðir, finnst t.d. í brjóskþófum milli hryggjarliða
Gulbrjósk (elastic cartilage) einkenni og staðsetning:
milli frumna eru teygjuþræðir finnst t.d. í eyrum
Himnur líkamans (membranes) einkenni:
Líkaminn er þakinn og fóðraður af himnum sem eru yfirleitt gerðar úr þekjuvef og undirliggjandi bandvef
himnum má skipta í fjóra flokka:
- Slímhimnur (mucosa),
- Háluhimnur (serosa),
- Húð (cutis)
- Liðhimnur (synovial membranes)
- Slímhimnur (mucosa) einkenni og staðsetning:
klæða holrými sem opnast út á yfirborð, t.d. Í meltingarvegi
- Háluhimnur (serosa)einkenni og staðsetning:
klæða líffæri að utan og líkamshol (brjósthol og kviðarhol) að innan
- Húð (cutis) einkenni og staðseting:
klæðir líkamann að utan
- Liðhimnur (synovial membranes) einkenni og staðsetning:
hafa ekki þekjuvef, eru bandvefshimnur, klæða liðhol að innan og mynda liðvökva
Fljótandi stoðvefir (liquid connective tissue):
Blóðvefur og vessi
Blóðvefur (blood tissue) einkenni, skipting blóðkorna og hlutverk þeirra:
skiptist í blóðvökva (plasma) u.þ.b.55% og blóðkorn u.þ.b.45%
Rauð blóðkorn (erythrocytar) flytja súrefni
Hvít blóðkorn (leucocytar) sjá um varnir líkamans
Blóðflögur (thrombocytar) sjá um stöðvun blæðinga
Vessi (lymph) einkenni, staðsetning:
er tær vökvi, staðsettur í vessaæðum, líkist blóðvökva að efnasamsetningu, en hefur minna próteininnihald, hefur líka nokkrar frumugerðir
Vöðvavefur (muscular tissue) einkenni:
Frumur í vöðvavef eru sérhæfðar til þess að dragast saman
Við vöðvasamdrátt er efnaorku (ATP) breytt í hreyfiorku
Vöðvavefur er flokkaður í:
Beinagrindarvöðva (skeletal muscle)
Slétta vöðva (smooth muscle)
Hjartavöðva (cardiac muscle)
Taugavefur (nervous tissue) frumur og hlutverk þeirra:
Í taugavef eru taugafrumur (neurones) sem eru sérhæfðar boðfrumur
Taugafrumur takaá móti/skynja áreiti (stimuli) og breyta því í taugaboð, vinna úr upplýsingum og flytja boð áfram til annarra taugafrumna, vöðvafrumna eða kirtla
Í taugavef eru líka taugatróðfrumur (neuroglia) þær flytja ekki boð en styðja við taugafrumurnar og sjá um ýmsa aðra starfsemi í taugavefnum
