roman empire Flashcards
Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest (+przełamywanie)
“Nikt nie może umrzeć, pozostawiając dziedzica do częsci spadku, część zas testamentowo”.
Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus to konstrukcyjna zasada prawa rzymskiego prawa spadkowego, wyrażona w Instytucjach Gaiusa. Zasada ta wskazuje na dwa reżimy dziedziczenia: testamentowy (wynikający z woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie) albo beztestamentowe (reżim ustawowy) - są to reżimy z założenia rozłączne. Zasada nemo… zapobiegała rozdrabnianiu majątku spadkowego, świadczy to o prymacie dziedziczenia testamentowego nad beztestamentowym w prawie rzymskim.
W prawie rzymskim wyróżniano cztery przypadki przełamywania zasady Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest, tj.
1. wyjątek dla żołnierzy
Prawo rzymskie starało się być przychylne dla obywateli, którzy służyli ojczyźnie zbrojnie. Nie oczekiwało się od nich doświadczenia w prawie. Żołnierzy zwalniano z wymogu zachowania formy testamentu, np. co do zachowania odpowiedniej liczby świadków. Wyjątek ten pozwalał na sporządzenie testamentu w trudnych i specyficznych warunkach, które stanowi wojna.
- dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne
Do powołania testamentowego i beztestamentowego po tym samym spadkobiercy dochodziło na skutek dziedziczenia przeciwtestamentowego (contra tabulas). Następowało to, gdy nie spełniono formalnych wymogów co do treści aktu ostatniej woli. Spadkodawca musiał w szczególny sposób wydziedziczyć rodzinę w testamencie - synów wymienić imiennie, a pozostałych krewnych objąć ogólną klauzulą wydziedziczającą. W razie ich pominięcia testament pozostawał ważny, lecz powołanie dziedziczenie podlegało modyfikacji na dwa sposoby. Jeżeli testator uczynił dziedzicem kogoś z zewnątrz, pominięci dochodzili do spadku ich kosztem, otrzymując połowę spadku do równego podziału. Jeżeli testator ustanowił dziedzicem kogoś z kręgu sui heredes, pominięci otrzymywali w spadku to, co by im przypadało w dziedziczeniu beztestamentowym. - dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne
W dziedziczeniu przeciwtestamentowym materialnym przypadek złamania tejże zasady wynikał z konkretnej decyzji urzędnika. Pretor, do którego zwracano się ze skargą querella inofficiosi testamenti mógł utrzymać w mocy niektóre postanowienia obalanego testamentu, stąd dochodziło czasem do dziedziczenia testamentowego i beztestamentowego jednocześnie. - fideikomisy beztestamentowe
Fideikomisy beztestamentowe, były z kolei prośbami
do spadkobierców beztestamentowych o to, aby wydały one po śmierci spadkodawcy całość albo przynajmniej część spadku wskazanym osobom. Pozwalało to testatorowi w znaczny sposób ingerować w dziedziczenie beztestamentowe, nie dopuszczając do obalenia testamentu i zastosowania dziedziczenia przeciwtestamentowego.
Szacunek dla woli zmarłego
Szacunek dla woli zmarłego to interpretacyjna zasada prawa rzymskiego. Rzymianie powszechnie uważali, że respekt wobec woli de cuius jest powinnością każdego, kto pozostaje przy życiu. Wyrażona w wymaganej formie wola zmarłego zyskiwała moc obowiązującej wszystkich normy, a rozporządzenie testatora miało pierwszeństwo przed ustawowym porządkiem dziedziczenia. Cyceron w jednej ze swych mów zaznaczył “W sprawach publicznych nic nie jest bardziej godne czci niż ustawa, w sprawach prywatnych najbardziej prawomocny jest testament. Rzymianin powinien zatem mieć w prawie prywatnym taką władzę mortis causa nad swymi dobrami, jak obywatele w prawie publicznym nad sprawami republiki. Juryści również popierali takie stanowisko twierdząc, że “wola zdrowego człowieka winna być brana za obowiązujące prawo”. Kompilatorzy justynianscy za jedną z podstawowych uznali regułę: “testamenty tak interpretujemu, aby najlepiej odpowiadało to woli testatora” - byli bowiem świadomi, że posłuszeństwo woli zmarłego ma dla prawa spadkowego zasadnicze znaczenie.
Semel heres semper heres
Zasada konstrukcyjna rzymskiego prawa spadkowego, która oznacza ,,Kto raz został
spadkobiercą, jest nim na zawsze”. Sentencja wyrażona m.in. w Digestach Justyniańskich
(D. 28,5,89); a jej zwięzłe sformułowanie pochodzi najpewniej od komentatorów (→średniowiecze).
Zasada wyraża zakaz “odbierania” statusu dziedzica.
Zasada ma wpływ na zakres swobody testowania w ten sposób, że:
*spadkodawca mógł powołać dziedzica tylko “na stałe”
* dziedzic nie mógł być ustanowiony pod warunkiem rozwiązującym lub terminem
rozwiązującym [nie uznawano zamieszczenia klauzuli rozwiązującej; w prawie rzymskim
za dopuszczalne uznano natomiast powołanie dziedzica z warunkiem zawieszającym]
* warunki niemożliwe do spełnienia, niemoralne lub wątpliwe moralnie starano się traktować
jako niedodane (dopiero w ostateczności tego rodzaje warunków interpretowano jako brak
ustanowienia dziedzica).
W myśl zasady “semel heres semper heres” pozycja dziedzica jest trwała.
W efekcie:
1) powołani do spadku mieli swobodę w decydowaniu o jego przyjęciu;
2) każdy ze współdziedziców i w każdym czasie mógł żądać podziału spadku, występując
z powództwem działowym ( →dział spadku);
3) kto stawał się heres, wstępował w obligatio hereditatis i pozycji dziedzica nie mógł
przenieść na inną osobę
Zasada zapewniała stabilizację stosunków własnościowych.
Wyjątki:
testamenty żołnierskie (możliwość ustanowienia dziedzica do części spadku, a reszta
dziedziczy beztestamentowo);
żona, która przechodziła pod manus męża, traciła pozycję spadkobiercy, podobnie osoby
przysposabiane (spadek przechodził na męża lub przysposabiającego)
wyjątkiem systemowym był fideikomis uniwersalny i dziedziczenie przeciwtestamentowe,
gdy nieważność dotyczyła części testamentu (conta tabulas)
Swoboda testowania (+ solidarność rodzinna)
Zasada swobody testowania wyrażona została już w ustawie XII Tablic („jak rozrządził
swoim majątkiem oraz co zadecydował niech będzie prawem” – T. 5,3). Jest ona
konstrukcyjną zasadą prawa spadkowego, poważaną tak w prawie rzymskim, jak i
współcześnie.
Swoboda testowania zasadza się na dwóch regułach:
1) Swoboda decydowania o swoim majątku na wypadek śmierci (mortis causa);
Mieści się w tym także swoboda co do wyboru, jakiemu reżimowi poddać
dziedziczenie - testamentowemu czy beztestamentowemu.
2) Szacunek dla woli zmarłego (uwarunkowany kulturowo szacunek dla woli
zmarłego). Wiąże się z nim zwłaszcza reguła favor testamenti nakazująca zmierzać
do utrzymania testamentu w mocy (o ile jest to możliwe). Przyznawano też prymat
dającej się odkodować woli zmarłego (voluntas) nad dosłownym brzmieniem
testamentu (verba), co uwidoczniło się zwłaszcza w głośnym przypadku z I BC
zwanym causa Curiana.
Nadto zakładano, że wola zmarłego może ulegać zmianie, aż do jego śmierci (zasada:
ambulatoria est enim voluntas… = „zmienna jest wola zmarłego aż do samego kresu jego
życia”). W dowolnym momencie można zatem testament sporządzić, odwołać czy też
zmienić. Z tym założeniem wiąże się ograniczenie w postaci niedopuszczalności testamentów
wspólnych, których skutki naruszałyby tę regułę.
Ograniczenia zasady swobody testowania:
a) wymóg podporządkowania się formie w przypadku woli sporządzenia testamentu
Konieczność wyrażenia swojej woli z zachowaniem istniejących wymogów co do
formy.
b) Z ograniczeniami do co formy oraz założeniem o zmienności woli spadkodawcy wiąże
się przyjęta w prawie rzymskim niedopuszczalność umów o dziedziczenie (testament
jest czynnością jednostronną)
c) ograniczenia, w ramach których sporządzający testament nie mógł zarządzać swoim
majątkiem w sposób arbitralny. Wpływały na to m. in. instytucje zachowku czy
rezerwy (chroniące interesy osób najbliższych przed pominięciem ich w testamencie).
Zasada wyrażona w antycznym Rzymie ma swoje odzwierciedlenie w większości systemów
prawnych Europy, gdzie jest powszechnie poważana i chroniona (por. przykładowo art. 64
ust. 1 polskiej Konstytucji z 1997 roku)
Zasada solidarności rodzinnej ściera się z zasadą swobodnego testowania, niejednokrotnie ta
druga zasada zostaje ograniczana przez postulat o ochronie wartości rodzinnych. Poprzez
testament, spadkodawca mógł wydziedziczyć swoich zstępnych (musiał wymienić ich imiennie,
by rozrządzenie było ważne). Testator mógł wyznaczyć do dziedziczenia tylko osoby, które
istniały za jego życia, bądź też poczęte dzieci (dziecko mogło uzyskać korzyści i prawa o ile
urodziło się żywe). Nowela 115 przynosi katalog przyczyn wydziedziczenia, nakładając na
testatora obowiązek ich dowiedzenia w akcie ostatniej woli. Poprzez fideikomisy, testator mógł
wyznaczyć swoich dziedziców nawet do czwartego pokolenia w przód. Mógł także wyznaczyć
warunek, który musiał być spełniony, aby spadkobierca zaczął dziedziczyć.
Porządek dziedziczenia w Nowelach Justyniańskich
Nowela 118 z 543 roku:
1. niesprawiedliwym jest czynić różnicę między pokrewieństwem przez kobietę i pokrewieństwem przez mężczyznę
2. skoro uwzględnianie agnacji od dawna straciło praktyczny sens (to cesarz) postanowił, aby nie miała żadnego wpływu na porządek dziedziczenia ab intestato
kognacja - relacja oparta na więzach krwii (dzieci adoptowane = dzieci)
TRZY KLASY:
1) zstępni zmarłego
2) wstępni oraz rodzeństwo rodzone
a. są tylko wstępni
b. jest też rodzeństwo rodzone
Nowela 127 z 548 roku -> w 2. klasie mogły też dziedziczyć dzieci rodzeństwa rodzonego
krewni w linii bocznej
kwarta ubogiej wdowy (odrębna nowela justyniańska) - małżonka spadkodawcy nie miała majątku własnego, ani posagu
Dziedziczenie według głów (in capita) i według szczepów (in stripes) było sposobem stosowanym w beztestamentowym dziedziczeniu (ab intestato). Podział majątku spadkowego opierał się tutaj głównie na osobach sui heredes, czyli osobach tego samego stopnia pokrewieństwa. Podział według głów był podziałem równym tzn. wszystkie osoby do tego uprawnione
nabywały równe części spadku. Przeciwieństwem tego był podział według szczepów, który dotyczył osób o różnym stopniu pokrewieństwa. Ten nierówny podział masy spadkowej opierał się na zasadzie, że osoby dalszego stopnia pokrewieństwa dostawały do podziału tylko tę część spadku, która
przysługiwałaby osobie bliższego stopnia i wartość tę musiały dzielić między sobą. Dziedziczenie według linii (in lineas) oznaczało, że jedną połowę otrzymywali wstępni ojca, a drugą wstępni matki.
Dziedziczenie in capita – „wejście w całość praw zmarłego”, występujące w Ustawie XII tablic i
Nowelach Justyniańskich; „według głów”, czyli w równych częściach, dotyczące tylko tych, którzy od początku byli pod bezpośrednią władzą
zmarłego (sui heredes).
Dziedziczenie in stirpes – „według szczepów”, występujące w Ustawie XII tablic i Nowelach Justyniańskich; miało miejsce, gdy sui dalszego stopnia łącznie reprezentowali wtedy osobę swego poprzednika i otrzymywali jego część do równego podziału pomiędzy sobą.
Dziedziczenie in lineas – „według linii”, występujące w Nowelach Justyniańskich; gdzie brani pod uwagę są sami wstępni, którzy, co do
zasady, dziedziczą po pół – jedna część przypada krewnym ze strony ojca, druga krewnym ze
strony matki, bez względu na liczbę spadkobierców znajdujących się w danej linii.
Nasciturus pro iam habetur, quotiens de commodis eius agitur
“Dziecko poczęte uważa się za już narodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść”
Sformułowanie nawiązuje do fragmentów z dzieł klasycznych rzymskich jurystów: Juliana i Paulusa. W istocie zdolność prawna człowieka wolnego zaczynała się dopiero z momentem urodzenia, jednak korzyści lub prawa nasciturus mógł już uzyskać, o ile urodził się żywy, co wiązało się z względami praktycznymi.
Czy nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur jest zasadą tylko prawa spadkowego?
NIE. Pochodzi ona z rozważań na temat spadkowego, jednak uznaje się ją za ogólną zasadę prawa cywilnego. Na przykład we francuskim prawie spadkowym odnosi się ją również do darowizn inter vivos. W polskim prawie natomiast możemy zaobserwować tę zasadę w prawie cywilnym, dziecko poczęte (jednak jeszcze nienarodzone) podlega bowiem ochronie, a wszelkie prawa, jakie nabędzie przed urodzeniem, są w stanie zawieszenia i podlegają realizacji w momencie żywego urodzenia
Wszystkie formy testamentu
Pierwsze formy testamentu publicznego pojawiły się w archaicznym okresie prawa rzymskiego.
Pierwsza z tych form używana była podczas pokoju, ostatnią wolę ogłaszano na zgromadzeniach ludowych. Forma ta ma nazwę testamentum calatis commitis.
Natomiast drugiej formy testamentu publicznego o nazwie in procinctu używano w czasie trwania wojny. W tym przypadku testator ogłaszał swoją wolę przed uzbrojonym do walki szykiem obywatelskiego wojska.
Następna formą testamentu, jaka wykształciła się w prawie rzymskim był testamentum per aes libram, czyli testament mancypacyjny, który powstał prawdopodobnie w III w.p.n.e. Ta forma testamentu polegała na oświadczeniu swojej ostatniej woli przez
testatora w obecności 5 świadków, libripensa, a także familiae emptor. (łącznie 7 świadków). Była to pierwsza forma prywatna testamentu. Prywatny charakter testamentum per aes libram wynikał stąd, że świadkowie nie znali jego treści, a jedynie poświadczali jego autentyczność. Zmiany, jakie wprowadził pretor w testamencie mancypacyjnym doprowadziły do wykształcenia się kolejnej, nowej formy testamentu prywatnego - testamentu pretorskiego.
Kolejne formy testamentu, jakie się w prawie rzymskim wykształciły dotyczą już prawa poklasycznego. Przed rokiem 413 pojawia się testament sądowy - testamentum apud acta,
forma ta polegała na podyktowaniu ostatniej woli sędziemu. Forma ta miała charakter publiczny, tak jak i następna forma testamentu - testamentum principi oblatum, była to ostatnia wola sporządzona przez spadkodawcę w formie pisemnej, która była deponowana w archiwum publicznym, gdzie pieczę sprawował nad nią urzędnik (magister libellorum). W 446 r., za panowania cesarza Walentyniana III zostaje wprowadzona kolejna, nieznana wcześniej forma testamentu prywatnego - testament holograficzny. Była to nowoczesna forma testamentu, w porównaniu do wszystkich wcześniejszych nie wymagała ona obecności świadków, jedynym wymogiem tej formy było własnoręczne spisanie swojej ostatniej woli.
Testament holograficzny nie został uznany i zachowany w systemie prawnym Justyniana
Wielkiego ( VI w.). System justyniański zachowuje inne formy testamentów zarówno publiczne
jak i prywatne, ustne i pisemne jednak oprócz wyżej wymienionego testamentu holograficznego, ponadto Justynian akceptuje nową formę testamentu prywatnego - testamentum tripertitum (testament trojaki). Forma ta czerpie wymogi z wcześniej występujących w prawie przedklasycznym i klasycznym form testamentów - z prawa cywilnego wymóg sporządzenia go w jednym czasie, z prawa cesarskiego wymóg sporządzenia go w obecności świadków (7) i ich podpisów, z prawa pretorskiego przybicia pieczęci. Testament trojaki musiał być ponadto podpisany przez spadkodawcę.
Formy szczególne testamentu były rozwiązaniem dla osób, które co do zasady z różnych
powodów nie mogły go sporządzić we wskazanej przez prawo formie. Funkcjonować zaczęły
one w epoce poklasycznej.
* Testament w czasach epidemii:
prawo wymagało spełnienia wszelkich procedur,
ustępstwem był fakt, że wszyscy świadkowie testamentu nie musieli się
znajdować w jednym miejscu.
* Testament z 5 świadkami:
zmiana testamentu i ustanowienie przy tym dziedzicami tych, którzy dziedziczą
beztestamentowo:
testament sporządzany na wsi.
* Testament analfabety bądź niewidomego:
wymagana obecność notariusza (jako ósmego świadka), któremu testator
słownie przekazywał treść testamentu, a ten następnie odczytywał go wobec
testatora i 7 świadków.
Co prawda testament żołnierski nie był uznawany przez prawo rzymskie jako forma
szczególna. Był on ukłonem w stronę żołnierzy, gdyż w imię służby dla kraju często nie byli
oni osobami wykształconymi, więc mogli mieć problemy z prawidłowym sporządzeniem
testamentu. Jednakże, doceniając ich poświęcenie, pozwolono, aby tworzyli oni testamenty,
jak chcą/jak potrafią. Pomimo, iż formalnie nie była to forma szczególna testamentu, to
poniekąd można ją za takową uznać. Wynika to z faktu, iż wymogi formalne względem
,,normalnego” testamentu były zmniejszone – tak jak w przypadku innych form szczególnych
Wymień sposoby, w jakie osiągano sukcesję uniwersalną mortis causa.
Sukcesja uniwersalna – wszystkie prawa, biorące początek od jednego podmiotu, przechodzą
na inny na wypadek śmierci (mortis causa).
Najważniejszą jej kwestią jest kontynuacja pozycji i przejęcie całości praw, nawet bez pełnej świadomości ich istnienia (nabywanie rzeczy pod tytułem ogólnym). Sposobem na osiągnięcie sukcesji uniwersalnej mortis causa było zatem dziedziczenie - successio mortis causa. Rodzaj dziedziczenia zależał od podstawy powołania do spadku. Sukcesję uniwersalną mortis causa osiągano zatem:
w dziedziczeniu testamentowym poprzez powołanie wynikające z woli spadkodawcy, wyrażonej w testamencie
w dziedziczeniu beztestamentowym i przeciwtestamentowym jednakowo – z ustawy lub z edyktu pretorskiego.
Dziedziczenie przeciwtestamentowe
Do powołania testamentowego i beztestamentowego po tym samym spadkobiercy dochodziło na skutek dziedziczenia przeciwtestamentowego (contra tabulas). Następowało to, gdy nie spełniono formalnych wymogów co do treści aktu ostatniej woli. Spadkodawca musiał w szczególny sposób wydziedziczyć rodzinę w testamencie - synów wymienić imiennie, a pozostałych krewnych objąć ogólną klauzulą wydziedziczającą. W razie ich pominięcia testament pozostawał ważny, lecz powołanie dziedziczenie podlegało modyfikacji na dwa sposoby. Jeżeli testator uczynił dziedzicem kogoś z zewnątrz, pominięci dochodzili do spadku ich kosztem, otrzymując połowę spadku do równego podziału. Jeżeli testator ustanowił dziedzicem kogoś z kręgu sui heredes, pominięci otrzymywali w spadku to, co by im przypadało w dziedziczeniu beztestamentowym.
W dziedziczeniu przeciwtestamentowym materialnym przypadek złamania tejże zasady wynikał z konkretnej decyzji urzędnika. Pretor, do którego zwracano się ze skargą querella inofficiosi testamenti mógł utrzymać w mocy niektóre postanowienia obalanego testamentu, stąd dochodziło czasem do dziedziczenia testamentowego i beztestamentowego jednocześnie.
Fideikomisy beztestamentowe, były z kolei prośbami
do spadkobierców beztestamentowych o to, aby wydały one po śmierci spadkodawcy całość
albo przynajmniej część spadku wskazanym osobom. Pozwalało to testatorowi w znaczny sposób
ingerować w dziedziczenie beztestamentowe, nie dopuszczając do obalenia testamentu i
zastosowania dziedziczenia przeciwtestamentowego.
Treść testamentu
- ustanowienie dziedzica/ spadkobiercy - konieczna przesłanka ważności testamentu
a) Titus heres esto ex… - Titus niech będzie dziedzicem (ustanowienie musiało być stanowcze; x ma być, a nie może być dziedzicem)
b) Institutio ex re certa - ustanowienie co do konkretnych rzeczy
[ISTNIAŁA TEŻ JEDNAK sukcesja uniwersalna (KTÓRA BYŁA WAŻNIEJSZA) czyli przejęcie przez spadkobiercę całości praw i obowiązków jakie przysługiwały spadkodawcy
można było określać “przydział” testamentu dla określonego dziedzica w ułamku] - substytucje - wskazanie dziedziców dalszych (kuriusz)
- wydziedziczenia
- legaty - zapisy testamentowe
- wyzwolenia testamentowe - przyznawanie wolności niewolnikom
- ustanowienie opiekuna
- polecenia - nałożenie na beneficjariusza testamentowego jakiegoś obowiązku
- klauzula kodycylarna (codicillus = dodatek do testamentu) - potwierdzenie ważności kodycyli dokonanych poza testamentem
- Titus heres esto ex…
- Institutio ex re certa
TT1: Ustanowienie dziedzica
Heredis institutio —> ustanowienie dziedzica musiało nastąpić w sposób ściśle określony przez prawo, w słowach imperatywnych, uroczystych, w języku łacińskim; musiało nastąpić na początku testamentu inaczej był on nieważny; postanowienia poprzedzające ustanowienie dziedzica były uważane za nieważne (szkoła prokuliańska – można było wcześniej ustanowić tutora); jeśli dziedzicem był niewolnik, trzeba go było najpierw wyzwolić (ale w tym samym zdaniu); dziedzic (lub kilku współdziedziców) powinni być ustanowieni indywidualnie do całości spadku lub do jego ułamkowej części; brak możliwości stanowienia warunku rozwiązującego
TT2: Substytucje
Substitutio (podstawienie) - ustanowienie dziedzica pod warunkiem zawieszającym; w testamencie można było ustanowić kilka „stopni” spadkobierców na wypadek, gdyby pierwszy nie mógł otrzymać majątku; na końcu spadkobiercą ustanawiano zazwyczaj niewolnika, którego obdarowywano jednocześnie wolnością.
Substytucje służyły zatem zapewnieniu spadkobiercy dziedziczenia testamentowego. Wyróżniamy:
1. Substytucja pospolita (substitutio vulgaris) - podstawienie nowej osoby jako dziedzica, jeśli pierwotnie ustanowiony nie przyjąłby spadku albo zmarł przed testatorem.
2. Substytucja pupilarna (substitutio pupillaris) - podstawienie dziedzica niedojrzałemu dziedzicowi na wypadek, gdyby zmarł, zanim miał możliwość sporządzić własny testament.
3. Substytucja quasi-pupilarna (substitutio quasi pupillaris) - jeśli dzieci (inni zstępni) są trwale pozbawione rozumu (furiosus), rodzice mają prawo podstawienia im innych osób tak, aby majątek pozostawał w rodzinie.
4. substytucja fideikomisarna - w stosunku do heredes extranei byłoby nieważne podstawienie, w którym - po nabyciu spadku przez dziedzica i jego śmierci za jakiś czas - wskazać mu substytuta. Byłoby to bowiem sprzeczne z zasadą semel heres sempel heres. Gaius zaproponował zaradzić temu, posługując się fideikomisem uniwersalnym. Dzięki tej instytucji spadkodawca mógł zobowiązać dziedzica, aby wydał wskazanej osobie spadek w całości albo w części wyrażonej ułamkiem. Wolno mu było dołączać warunki i terminy, przez co odsuwał moment przekazania spadku - na przykład do śmierci spadkobiercy.
Za szczególny przypadek substytucji fideikomisarnej należy uznać fideikomis familijny - mający umożliwić zatrzymanie poszczególnych dóbr lub całych spadków w rodzice na znacznie większą skalę niż substitutio quasi-pupillaris.
TT3: Wydziedziczenie
Wydziedziczenie kogoś (exheredatio) polegało na całkowitym wyłączeniu osoby (najczęściej spokrewnionej z testatorem) z dziedziczenia. Jednak w przeciwieństwie do
indignitas (osoby uznanej za niegodną), osoba wydziedziczona mogła nabyć spadek lub jego część przy dziedziczeniu
przeciwtestamentowym.
Wyróżniamy dwa rodzaje wydziedziczenia:
1. wydziedziczenie imienne - wymagających formalnej klauzuli, zamieszczoną w wymaganych prawem cywilnych słowach: “niech będzie wydziedziczony”. Wymagano wskazania wydziedziczanego w taki sposób, aby niepozostawiono wątpliwości, że chodzi o konkretną osobę.
2. wydziedziczenie ogólne - objęcie krewnym ogólną klauzulą “pozostali niech będą wydziedziczeni”
TT4: Legaty
Legat to rzymska instytucja prawa spadkowego będąca rodzajem przysporzenia ze spadku bez odpowiedzialności za długi spadkowe. W odróżnieniu od fideikomisów legaty są ustanawiane wyłącznie w testamencie. Legat polega na tym, że wskazana osoba (legatariusz) ma otrzymać przysporzenie majątkowe ze spadku.
W I BC ukształtowały się cztery rodzaje legatów:
1. legat windykacyjny - wskazywano w nim wyłącznie zapisobiorce i podmiot. Używano sformułowań takich jak “niech weźmie”, “niech ma dla siebie”. Wraz z objęciem spadku przez dziedzica, legatariusz stawał się właścicielem kwirytalnym zapisanej mu rzeczy. Legat ten wywoływał więc skutek rzeczowy. Przedmiot przechodził na własność legatariusza z chwilą otwarcia spadku, musiał się on zatem znajdować w tym czasie w masie spadkowej.
2. legat damnacyjny - oprócz wskazania zapisobiorcy i przedmiotu, konieczne było również określenie dziedzica i wskazanie jego powinności. Używano sformułowań: “niech mój dziedzic da”, “niech mój dziedzic przekaże”. Powodowało to powstanie stosunku obligacyjnego, w którym legatariusz występował w roli wierzyciela, a dziedzic dłużnika. Legat ten wywoływał zatem skutek obligacyjny. Zaletą tego legatu był brak ograniczeń występujących przy legacie windykacyjnym, jednak przy tym legatariusz mógł nie dostać wskazanego przedmiotu, a jego ekwiwalent pieniężny.
3. legat sinendi modo - nakazanie dziedzicowi, by pozwolił legatariuszowi korzystać z danej rzeczy w określonym zakresie
4. legat per praeceptionem - pozwolenie dziedzicowi na zabranie konkretnego przedmiotu ze spadku, który w ten sposób do tego spadku nie był zaliczany
TT5: Fideikomisy
Fideikomisy to insytucja prawa cesarskiego.
Ze względu na przedmiot wyróżnia się trzy rodzaje fideikomisów: syngularne, uniwersalne
i wolności.
1. fideikomisy syngularne:
- zostawiano w nich poszczególne rzeczy (grunt, niewolnika, szatę, pieniądze, srebro itd.)
- zobowiązaniowy charakter fideikomisu – zapisana rzecz mogła należeć nie
tylko do testatora, ale i dziedzica, legatariusza, a nawet osoby trzeciej,
- jeżeli zapisywano rzecz cudzą, zadaniem dziedzica było tą rzecz odkupić
i świadczyć na rzecz fideikomisariusza albo wypłacić mu wartość tej rzeczy
(przyjmuje się, że jeżeli właściciel nie chciał sprzedać rzeczy, fideikomis
wygasał),
- nie można było żądać od dziedzica wydania fideikomisariuszowi rzeczy
o wyższej wartości niż otrzymana przez dziedzica w spadku.
2. fideikomisy uniwersalne:
- testator stawiał fideikomisariusza w pozycji sukcesora uniwersalnego, na którego przechodziła całość majątku i praw testatora,
- problemy w kwestii przeniesienia długów i wierzytelności spadkowych – można było je rozwiązać poprzez:
a) sprzedaż spadku (venditio hereditatis nummo uno), przy której wierzytelności i długi przeniesiono stypulacjami stipulationes emptae et venditae hereditatis,
b) tym sposobem jednak nie przechodziły na fideikomisariusza uprawnienia procesowe dziedzica i znajdował się w pozycji kupującego – emptoris loco, a dziedzic nie był chroniony przed powództwami wierzycieli spadkowych (by temu zaradzić, uchwalono S.C. Trebellianum).
3. fideikomisy wolności:
- fideikomisy o charakterze wyzwolenia, w których spadkodawca prosi dziedzica lub legatariusza o wyzwolenie niewolnika/niewolników, a zatem i objęcie nad nim/nimi patronatu,
- fideikomisem wolności można było objąć zarówno własnego, jak i cudzego niewolnika.
a) niewolnika cudzego należało odkupić i uwolnić – jeśli właściciel nie zgodził się na sprzedaż niewolnika, fideikomis wygasał,
- w okresie rozwoju prawa cesarskiego fideikomisy wolności preferowano nad zwyczajnymi wyzwoleniami testamentowymi.
Darowizny na wypadek śmierci
Donatio mortis causa była wygodnym i praktycznym rozporządzeniem przedmiotami mortis causa bez konieczności spełnienia wymogów formalnych, możliwe do zastosowania w sytuacji nadzwyczajnej, a korzystać z niej mogli nawet małżonkowie.
Sposoby:
a) obligacyjny - dwustronna czynność darowizny z warunkiem zawieszającym; skuteczna jeśli obdarowany przeżył darczyńcę
b) rzeczowy:
przenoszona własność res mancipi przez in iure cessio albo mancypację oraz dodane pactum: zobowiązanie do zwrotu rzeczy, jeśli darczyńca przeżyje obdarowanego
przenoszone dzierżenie res nec mancipi przez traditio, a posiadanie cywilne i własność przechodziły, gdy darczyńca umarł
za Justyniana: darowizna dokonana pisemnie albo ustnie w obecności 5 świadków - forma jak przy kodycylach
Zalety:
* darczyńca mógł zawsze odwołać darowiznę
* ważnie mogli je sporządzać między sobą nawet małżonkowie
* mogły być dokonywane przez testatorów, jak i przez tych, po których dzIedziczono
beztestamentowo
* stawały się w pełni skuteczne dopiero, jeśli obdarowywany przeżył darczyńcę
* w swej strukturze pozostawały dwustronnymi czynnościami inter vivos, ale treść czynności
prawnych wykorzystywanych do dokonania darowizny służyła osiągnięciu skutku mortis
causa
Interpretacja testamentu
Wola spadkodawcy wyrażona w testamencie powinna być rzeczywista, wyraźna, kompletna i
definitywna z chęcią wywołania skutków prawnych.
Testator uzewnętrznia swoją wolę przy pomocy określonych słów (verba). Nie zawsze
jednak dobór słów daje się pogodzić z odkodowaną wolą - zamiarem (voluntas)
spadkodawcy. W takich wypadkach zazwyczaj odkrycie rzeczywistych zamiarów
testatora staje się możliwe dopiero w drodze wykładni.
W toku praktyki juryści rzymscy wypracowali kilka reguł wykładni testamentów.
Najważniejsza z nich to dyrektywa interpretacyjna favor testamenti.
Wynika ona z szacunku dla woli zmarłego i stanowi o tym, że (jeżeli tylko to możliwe)
należy dążyć do utrzymania testamentu w mocy. Uznanie testamentu za nieważny jest
ostatecznością.
Przy interpretacji testamentu należało uwzględnić przy tym indywidualne cechy testatora
(jego rozeznania, słów których - czasem i błędnie - używał) = wykładnia subiektywna,
ale także mieć na względzie zwyczaje i obyczaje społeczeństwa, w którym żył testator
= wykładnia obiektywna. Nie można było też abstrahować o zasad logiki.
Dalsze reguły wykładni testamentów to:
In testamentis plenius voluntates testantium interpretamur (wymóg, by
w testamentach najpełniej wyłożyć wolę testatora)
Semper in dubiis benigniora prareferenda sunt (w razie wątpliwości należy
wybierać rozwiązanie życzliwsze);
Plus nuncupatum, minus scriptum (więcej powiedziano, mniej napisano) reguła
wyrażała postulat uszanowania woli milcząco wynikającej ze sformułowań
testatora; używana, gdy: brakowało jakiegoś elementu lub testator pominął pewne
słowa przy ustanawianiu fideikomisu.
wymóg uwzględnienia okoliczności, w których wola testatora została złożone, z
uwzględnieniem zasad współżycia społecznego czy ustalonych zwyczajów
Reguły wykładni odnoszące się do niedokładności dostrzeżonych w treści testamentu
(i ich korekty):
Falsa demonstratio non nocet
błędne oznaczenie (jeżeli oczywiście da się je usunąć w drodze wykładni)
nie szkodzi; regułą dotyczy zwłaszcza przypadków użycia niewłaściwych słów
na określenie np. przedmiotu legatu czy też wskazania osoby dziedzica czy
legatariusza.
Falsa causa non nocet
błędna przyczyna (jeżeli da się ją usunąć w drodze wykładni) nie szkodzi;
reguła dotyczy w szczególności przypadku ustanowienia legatu w określonej
wysokości ze wskazaniem przyczyny takiego rozrządzenia, gdy powstaną
wątpliwości, czy rzeczywiście testator miał dobre rozeznanie co do tego, jak
rzeczywistość naprawdę się miała.
Powołanie do spadku i nabycie spadku
W momencie śmierci spadkodawcy następuje otwarcie spadku (1).
Po otwarciu spadku kolejny moment to powołanie do spadku (2) (delatio) - jest to forma
zaofiarowania spadku konkretnej osobie, co wynika z testamentu bądź z regulacji ustawowej.
Powołanie do spadku otwiera prawną możliwość nabycia spadku (3).
POWOŁANIE DO SPADKU
Rodzaje powołań do spadku w prawie rzymskim
1) testamentowe (secundum tabulas) – na podstawie ważnego testamentu
2) beztestamentowe (ab intestato) – na podstawie ustawy, jeśli nie było ważnego testamentu
W prawie rzymskim powołania testamentowe i beztestamentowe były z zasady rozłączne
(zasada nemo pro parte testatus…) - i w konsekwencji przyjmowano, że nie można dziedziczyć
tego samego spadku częściowo na podstawie testamentu, a częściowo beztestamentowo.
W prawie rzymskim wyróżniano także dziedziczenie przeciwtestamentowe (contra tabulas) –
dziedziczenie “przeciw” woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie. Jego celem było przede
wszystkim zabezpieczenie praw najbliższej rodziny spadkodawcy, jeśli została ona krzywdząco
pominięta w testamencie.
Nabycie spadku jest wejściem w prawa i obowiązki spadkodawcy w zakresie wyznaczonym
danym sposobem przyjęcia spadku.
Przyjmowano fikcję, że dziedzic wchodzi w odziedziczone prawa i obowiązki (nabywa spadek)
z chwilą śmierci spadkodawcy tj. z chwilą otwarcia spadku (zasada kontynuacji).
Nabycie spadku następowało:
a) z mocy prawa (ipso iure), a więc bez potrzeby dokonywania jakiejkolwiek czynności:
- w prawie rzymskim dotyczyło to “dziedziców domowych” (osób podlegających władzy
spadkodawcy do chwili jego śmierci); nabywali oni spadek z mocy prawa z chwilą
powołania; nazywano ich “dziedzicami obowiązkowymi”/ dopiero z czasem otrzymali oni
od pretora beneficium abstinendi, czyli prawo powstrzymania od przyjęcia spadku
(dotyczyło to zwłaszcza sytuacji gdy spadek był zadłużony)
b) na skutek oświadczenia woli
1. cretio czyli formalne oświadczenie (akt formalnego przyjęcia spadku, którym
posługiwano się przez cały okres prawa klasycznego; dokonywano go wobec świadków;
- brak złożenia oświadczenia w wyznaczonym czasie uznawano za odrzucenie spadku
2. pro herede gestio czyli zachowywanie się jak dziedzic (np. dokonanie czynności w
odniesieniu do majątku spadkowego np. dochodzenie wierzytelności)
3. nuda voluntas - od cretio różnić się miałoby brakiem obowiązku co do formy, od pro herede gestio
brakiem wymogu podejmowania czynności.
Formy nabycia spadku:
nabycie spadku wprost (wejście w ogół praw i obowiązków w danym zakresie, bez
ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe)
nabycie spadku z dobrodziejstwem inwentarza
(= z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe do wartości masy spadkowej)
Dziedzice postronni nie musieli przyjmować spadku. Jeśli długi spadkowe przekraczały
wartością dobra uzyskane ze spadku mogli oni po prostu powstrzymać się od przyjęcia.
Takiej możliwości nie mieli na początku dziedzice konieczni. Stawali się oni dziedzicami
z mocy prawa bez konieczności przyjmowania spadku, a nawet bez swej wiedzy.
Pod koniec republiki pretor przyszedł im na ratunek i zaczął udzielać dziedzicom koniecznym
dobrodziejstwa powstrzymania się od przyjęcia spadku (beneficium abstinendi), jeżeli nie
zaczęli jeszcze zajmować się majątkiem spadkowym:
Niewolnik wyzwolony i ustanowiony dziedzicem nie mógł skorzystać jednak z beneficium
abstinendi. Mógł natomiast ubiegać się o separatio czyli możliwość oddzielenia majątków.
Dzięki temu egzekucję prowadzono tylko z odziedziczonego majątku, osobno zaś traktowano
dobra, jakie nabył po śmierci patrona.
Justynian wprowadził dla dziedziców nowy środek – dobrodziejstwo inwentarza (beneficium
inventarii). Korzystając z tego dobrodziejstwa dziedzic mógł w określonej formie sporządzić
inwentarz rzeczy spadkowych. Odpowiadał wówczas za długi spadkowe tylko do wysokości
zinwentaryzowanego majątku spadkowego.
Wyjaśnij, co dzieje się ze spadkiem po śmierci testatora, a przed przyjęciem spadku
przez powołanych do dziedziczenia
W prawie rzymskim, które rozróżniało chwilę śmierci spadkodawcy i moment nabycia spadku,
wypracowano dwie fikcje:
* pierwotnie przyjmowano retroaktywność:
z chwilą nabycia uważano dziedzica za
następcę zmarłego od momentu jego
śmierci,
w tej koncepcji spadek reprezentuje osobę spadkobiercy, zanim ten nie obejmie
go w posiadanie;
- fikcja, że hereditas ma swój własny byt, stanowi uosobienie podmiotu (z prawami
i obowiązkami) i zajmuje miejsce zmarłego:
spadek zapożyczał niejako zdolność prawną od zmarłego, reprezentował
spadkodawcę,
przykłady stosowania fikcji: niewolnik, którego właściciel zmarł nabywał dla
spadku, naruszenie zwłok spadkodawcy powoduje nabycie przez spadek skargi
przeciwko sprawcy zniewagi.
Przyrost
Przyrost jest konsekwencją zasady nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest.
Do przyrostu dojdzie gdy:
(dziedziczenie testamentowe)
* Przynajmniej jeden z powołanych ważnie przyjmie spadek (warunek konieczny).
* Testator nie wyczerpał spadku, np. ustanowił jednego dziedzica w 6/12, a drugiego
w 3/12.
* Niektóre z ustanowienia były nieważne od samego początku np. powołany nie żył lub
nie miał zdolności dziedziczenia.
* Niektóre ustanowienia stały się nieważne na skutek zdarzeń do jakich doszło po
sporządzeniu testamentu, a przed powołaniem do spadku np. niespełnienie się warunku.
* część przyrasta proporcjonalnie
(dziedziczenie beztestamentowe)
* W dziedziczeniu beztestamentowym, w przypadku odrzucenia spadku, śmierci lub
utraty zdolności do dziedziczenia.
(zapisy)
* sposób działania przyrostu zależy od tego, jaki to legat oraz czy został zapisany łącznie czy rozłącznie:
- legat windykacyjny, łącznie - po odrzuceniu należności, część przyrośnie drugiemu (np. osiołek zapisany dwu osobom)
- legat windykacyjny rozłącznie - każdemu należy się cała własność (np. osiołka), po odrzuceniu przez jednego prawo drugiego nie jest ograniczona (brak współwłasności)
- legat damnacyjny łącznie - nie działa prawo przyrostu
- legat damnacyjny rozłącznie - po odrzuceniu przez jednego (np. kwoty 100) drugiemu i tak należy się jego część
Wymień beneficja w prawie spadkowym. Scharakteryzuj dobrodziejstwo inwentarza
Wyróżniamy następujące beneficja w prawie spadkowym:
* beneficium inventari (dobrodziejstwo inwentarza),
* beneficium seperationis bonorum (dobrodziejstwo oddzielenia majątku spadkowego od
własnego majątku dziedzica),
* beneficium abstinendi (wstrzymanie się od przyjęcia spadku, gdy ten jest zadłużony),
* beneficium bonorum possessionum (wprowadzenia dziedzica prawa pretorskiego
w posiadanie majątku spadkowego przez pretora),
* beneficium legis Falcidiae, (czyli przywilej ograniczający wysokość legatów do jednej
czwartej spadku, tzw. kwarta falcydyjska).
Beneficium inventari:
* Dobrodziejstwo inwentarza w 531 r. wprowadził Justynian.
* przysługujące według prawa justyniańskiego dziedzicowi, który, objąwszy spadek,
chciał ograniczyć swoją odpowiedzialność za długi spadkowe do faktycznej wysokości
spadku,
* pozwala zostać dziedzicem i odpowiadać tylko intra vires – w ramach możliwości spadku,
* spisu w Rzymie dokonywano w obecności notariusza i świadków; Nowela I dla
zabezpieczenia zapisobierców każe powołać trzech z nich na świadków; dokument podpisywał dziedzic, deklarując zgodność inwentarza z prawdą,
* ciężar dowodu przenoszono na wierzycieli i zapisobierców, którzy w razie wygranej uzyskiwali zasądzenie spadkobiercy na podwójną wartość rzeczy nie wymienionych
w spisie,
* wierzyciele i legatariusze między sobą egzekwują pierwszeństwo: wierzyciele zastawni
lub uprzywilejowani przed zwykłymi ze skryptów dłużnych; wśród tych ostatnich obowiązywała zasada prior tempore potior iure; zapisobiercy dopiero po wierzycielach spadkowych.
Jak i dlaczego ograniczano wysokość zapisów testamentowych: tak legatów, jak
fideikomisów?
Zapisy testamentowe w postaci fideikomisów i legatów, w zależności od ich wartości
w stosunku do wartości całego spadku w oczach potencjalnego spadkobiercy stanowić mogły
istotny czynnik, który zmusiłby tegoż spadkobiercę do odmowy przyjęcia spadku.
Fideikomisy i legaty stanowiły obciążenie, które wprost obniżało wartość majątku, który
trafiłby w ręce dziedzica, a w skrajnych przypadkach mogły ten majątek całkowicie
wyczerpywać.
Celem zwiększenia prawdopodobieństwa przyjęcia spadku przez osobę do niego powołaną i zminimalizowania obciążeń (a także zagwarantowania realizacji woli zmarłego
w wyznaczeniu dziedzica), podjęto zabiegi ograniczające wartość legatów i fideikomisów.
1. Lex Furia testamentaria (ok. 204–169 przed Chr.):
- ograniczało wysokość legatu windykacyjnego do 1000 asów, ale nie
obejmowało małżonków, zaręczonych, zstępnych rodzeństwa do siódmego
stopnia pokrewieństwa, a pozostałych kognatów do szóstego stopnia,
- nie przyniosło jednak pożądanego skutku, gdyż było bardzo łatwe do obejścia
(Gaius dawał za przykład wyczerpanie majątku w wysokości 5000 asów
pięcioma legatami na wysokość równego tysiąca asów).
2. Lex Voconia (169 przed Chr.):
- zakazywało zapisywania kobietom w legatach więcej niż połowy wartości
spadku, a obywatelom należącym do pierwszego cenzusu majątkowego (czyli
takim, których majątek przekraczał 100 tys. asów) -> zabraniało ustanawiania
kobiet dziedzicami
3. Lex Falcidia (40– 39 przed Chr.):
- jako środek zachęty do przyjęcia spadku zastosowało prawo do zatrzymania
1⁄4 wartości spadku przez dziedzica (kwarta falcydyjska),
- jeżeli testator wyczerpał legatami więcej niż 3⁄4 wartości spadku, zapisy te
ulegały proporcjonalnej redukcji, celem zachowania kwarty
4. Senatus Consultum Pegasianum (72 po Chr.)
- celem było m. in. przeniesienie rozwiązań lex Falcidia w odniesieniu do obciążenia spadku fideikomisem uniwersalnym,
- gdyby testator, nakładając fideikomis uniwersalny, wyczerpał więcej niż
3⁄4 wartości spadku i nie przewidział 1⁄4 dla dziedzica, dziedzic mógł dochodzić
tzw. kwarty pegazjańskiej,
Zasiedzenie
Zagrożenie zajęciem spadku przez zasiedzenie - usucapio pro herede- stwarzało nacisk na dziedziców postronnych.
Osoba trzecia mogła stać się dziedzicem na skutek posiadania spadku przez rok (nie wykluczano usucapio przez kilka osób, potem współdziedziców częściach równych).
Zasiedzenie dokonywało się na dobrach materialnych - konstrukcja nieco sztuczna, ale logiczna. Nie wymagano iusta causa ani bona fides.
Drugi rodzaj usucapio pro herede stanowił w zasadzie powrót do najwcześniejszej formy, w której zasiadywano pojedyncze dobra należące do spadku. Nie miało jednak znaczenia, czy były to rzeczy materialnie, czy niematerialne.
Nie wymagano ani bona fides, ani iusta causa. Zasiedzenie powodowało nabycie własności poszczególnych rzeczy - nawet mimo nabycie spadku przez heres extraneus, o ile nie objął w posiadanie dóbr spadkowych.
TT6: Wyzwolenia testamentowe
- przewidywano dla nich słowa stanowcze (zwroty imperatywne), dlatego nazywano je bezpośrednimi
- należało wyzwalać imiennie lub za pomocą wskazania cechy, która nie wzbudzi wątpliwości, co do tego, o jakiego niewolnika chodzi
- niewolnik musiał być własnością testatora w chwili sporządzania testamentu i śmierci
- wyzwolenie mogło nastąpić pod wpływem warunku lub terminu, nawet po jego spełnieniu stawał się niewolnik wyzwoleńcem testatora (niezależnie od tego, kto w danej chwili po śmierci testatora był jego właścicielem)
PRAWO RZECZOWE
Podział rzeczy
- kryterium sposobu przeniesienia własności; znaczenie w tym konktekście miał kształt rzymskiej gospodarki
- res mancipi -> rzeczy przewłaszczane pod rygorem nieważności przez mancypację, np. zwierzęta pociągowowe, służebności italskich gruntów wiejskich
- res nec mancipi -> rzeczy przywłaszczane przez tradycję (traditio)
- kryterium pozostawania w obrocie prywatnoprawnym
- res in commercio -> rzeczy znajdujące się w obrocie, tj. rzeczy mogące znajdować się w majątku prywatnym
- res extra commercium -> rzeczy znajdujące się poza obrorem, tj. rzeczy znajdujące się poza majątkiem (rex extra patrimonium)
ㅤㅤㅤㅤ* res divini iuris - podlegające prawu boskiemu
ㅤㅤㅤㅤ ￫ res sacrae - poświęcone kultowi religijnemu (świątynie, ołtarze)
ㅤㅤㅤㅤ ￫ res religiosae (cmentarze, groby)
ㅤㅤㅤㅤ ￫ res sanctae - oddane pod opiekę bogów (mury miejskie)
ㅤㅤㅤㅤ* res humani iuris - podlegające prawu ludzkiemu
ㅤㅤㅤㅤ ￫ res omnium communes - powszechnego pożytku (powietrze)
ㅤㅤㅤㅤ ￫ res publicae - należące do państwa
ㅤㅤㅤㅤ ￫ res universitatis - należące do gmin (ulice)
- kryterium materialności; podział istotny w ramach dyskusji o pojęciu “rzecz” jako przedmiotu posiadania i praw rzeczowych; wg Gaiusa to kryterium dotykalności:
- res corporales -> materialne
- res incorporales -> niematerialne, tj. prawa (użytkowanie, zobowiązanie, spadki)
- kryterium istoty rzeczy; istotne dla określenia losu praw rzeczowych; kategoria rzeczy zbiorowych obejmowała rzeczy stanowiące całość jedynie funkcjonalnie:
- corpora continua (rzeczy pojedyncze)
- corpora ex contingentibus (rzeczy złożone, np. statek)
- corpora ex distantibus (rzeczy zbiorowe, np. stado)
- kryterium podzielności; miało znaczenie w przypadku znoszenia współwłasności:
- podzielne
- niepodzielne, np. rzeźba, amfora
- kryterium zużywalności:
- zużywalne, np. zborze, drewno, pieniądze
- niezużywalne
- kryterium zamienności; znaczenie na gruncie prawa zobowiązań
- zamienne (określone wg wagi, liczby i miary)
- niezamienne
- kryterium sposobu oznaczania; znaczenie na gruncie prawa zobowiązań:
- genus -> rzeczy oznaczone gatunkowo, np. marmur
- species -> rzeczy oznaczone indywidualnie, np. rzeźba Ateny Fidiasza
- kryterium ruchomości; znaczenie z uwagi na różnice w czasie wymaganym do zasiedzenia
- res mobiles (ruchomości)
- res immobiles (nieruchomości)
