Kwartaal 2 Flashcards
fotosintese
Die proses waardeur plante hull eie voedsel maak
Chlorofil
‘n stof wat plante groen maak
Koolstofdioksied
‘n gas in die lug wat plante nodig het om te kan fotosinteer
Suurstof
‘n Gas in die lug wat lewende dinge nodig het
Hipotese
‘n moontlike verduideliking vir ‘n waarneming wat jy met verdere ondersoeke kan toets
Hoe vind fotosintese plaas
- Fotosintese vind hoofsaaklik in groen blare van plante plaas
- Clorifil in blare absorbeer energie en sonlig
- Plante neem koolstofdioksiet uit lug deur blare
- Plante absorbeer water deur hu wortels
- Gedurende fotosintese gebruik plante ligenergie van son, koolstofdioksiedgas uit lug en water om glukosesuiker te maak
- plante verander van die glukosesuiker in stysel wat gestoor word in Vrugte(Piesangs), Wortels(Patats/Wortels, Blare(Spinasie), Stamme(uie/seldery), Sade(grondboontjies/mieliepitte)
- Plante vervaardig suurstof gedurende fotosintese
Toets vir Stysel
Jodium oplossing(geelbruin) verkleur donkerblou
4 hoofvoedelgroepe
- koolhidrate
- Proteiene
- Vette en olies
- Vitamie & minerale
Koolhidrate def:
Voedselsoort wat energie aan lewende organismes gee
Proteine def:
Voedselgroep benodig vir groei en hertel van liggam
Vette en olies
Voorsien energie aan die liggaam
Vitamiene & minerale
Benodig om liggaam reg te laat werk
Voedselgroepe
Die hoofsoorte kos
Immuunstelsel
In die liggaam wat dit beskerm tee kieme en siektes
Natrium
Sout
Versadigte vette
Kom hoofsaaklik in dierevette soos vleis en botter
Dieet
Die verskillende kosse wat n mensof dier elke dag eet
Vesel
Kos wat nie verteer is nie, maar help om van die uitskot uit die verteringstelsel ontslae te raak
Voedingstof
Die belangrike deel van kos wat die liggaam nodig het vir energie en gesondheid
Geprosesseerde kos
Kos wat gemaak en verander word van hoe dit in die natuur voorkom
Koolhidrate
- Hou liggaam warm, voorsien energie om te groei en te beweeg.
- Voorbeelde = Suiker(vrugte,konfyt,koeldranke) en stysel(mieliepap,aartapppels,rys, piesangs
- Te veel suiker word as vet in ons liggame gestoor.
- 60% van ons kos is koolhidrate
- Stysel mees algemeenste koolhidraat
Immuunstelsel
Stelsel in liggaam wat beskerm teen kieme en siektes
natrium
sout
Versadigde vette
Kom hoofsaaklik in dierevette soos vleis en botter voor
Dieet
Verskillende kosse wat mens en dier elke dag eet
Vesel
Voedsel wat nie verteer nie, maar help om van die uitskot uit die veteringstelsel ontslae te raak
Voedingstof
Deel van kos wat liggam nodig het vir energie en gesondheid
Geprosesseerde kos
Kos wat gemaak en verander word van hoe dit in die natuur voorkom
Proteiene
- Bou, herstel en laat liggaam groei
- Beveg teen siektes
- Help immuunstelsel om teen siektes te beveg en herstel na siekte
- Rooibloedselle wat suurstof van longe na res van liggaam neem bevat proteine
- Spiere en organe bestaan hoofsaaklik uit proteine
- Bene, hare, bel naels bevat proteine
- Gee krag en NB vir onwikkeling van spiere
- Bv bone, eiers, vleis
Vette & olies
- Verskaf meeste energie van alle voedselsoort
- Energie word gestoor in liggaamsvet-beskermende lagies om organe
- verskaf hitte
- Bv. avokadopere, sardiens, sonneblomolie = gesonde vette
- Gesonder vette en olies is van plante en vis.
- Ongesonde vette = versadigde vette bv. vetterige vleis
- Toets: Bruinpapier vlek
Vitamien A
- Help om in die nag te sien
- Beveg infeksies
- Wortels, Pampoen, botter, lewer
Vitamien B
- Gee energie, proteiene en roobloedselle
* graankosse, bruinrys, vleis, groente
Vitamien C
- Beveg infeksies
* groen groente, koejawels,lemoene
Vitamien D
- Sterk bene
* Margarien, eiers, sonlig
Vitamien E
- Beskerm vel
* Spinasie, groen blaargroente, wortels, avokadopeer, botter
Vitamien K
- Help om bloeding te stop
* Spinasie, brokkoli en ander donkergroen groente
Mineraal - Kalsium
- Sterk bene en tande
* Suiwelprodukte melk, kaas, jogurt en groen blaargroentes
Mineraal - Yster
- Rooi vleis, lewer, groen blaargroente, boontjies
Mineraal - sink
- Help jou groei
* Vleis, vis, pluimvee(hoender en ander voels)
Mikroorganismes
Klein organismes wat naby of op kos aangetref word wat veroorsaak dat kos bederf
Pasteurisasie
Proses waardeur die kos vinnig verhit en afgekoel word om die bederwing van kos te vertraag
Bederfbare voedsel
Vars voedselprodukte wat gou sal bederf as dit nie in die yskas gehou word nie
Preservering
kos te verwerk dat bederf gekeer of vertraag word
fermentasie
Spesiale bakteriee word by voedsel gevoeg om fermentaseiproses te begin wat finale voedselproduk se smaak en tekstuur verbeter
Hoekom word voedsel verwerk
- Maak kos eetbaar
Verber kleur, smaak en laat dit langer hou
Pasteurisasie raak ontslae van skadelike organismes sodat kos veilig is om te eet. - Laat kos langer hou
Bederfbare voedsel kan langer laat hou deur
-vries
-inle
-rook
-dehidrering(verwydering van water uit voedsel)
-blik en verpakking - Verbeter voedingswaarde
Fermentasie vir die maak van brood en inle van voedsel
Bakteriee verander melk in kaas, amasi en jogurt
Metodes van voedselverwerking
- Kombineer kos
- Maak kos gaar
- Vries
- Pekel
- Gis kos
- Droog kos
- Sout voedsel in
Voedselverwerking def:
Kos word verwerk om dit veilig te maak om te eet, langer te hou en om voedingstowwe langer te laat hou
Ekostelsel
Gebied waar lewende en nielewende dinge op verskeie manier op mekaar staatmaak. Die toestand van die ekostelsel bepaal watter diere en plante daar sal voorkom.
- Grasveldekostelsel
- Rivierekostelsel
- Poelekostelsels
- Woudekostelsels
Grasvelekostelsel
- Groot oop ruimtes met baie sonlig
- Warm in somer, koud in winter
- Kry genoeg reen, maar nie vir bome….gras en paar struike
- Herbivore(sebras/renosters/kameelperd
- Karnivoor (leeus/jakkalse/hienas)
- Termiete
- Bedreiging - Menslike aktiwiteite soos stroop(onwettige diere van en doodmaak), vuur maak, behuising, boerdery
Rivierekostelsel
- Riviere is waterstelsels wat deur land na see vloei
- Kan warm of koud wees
- Plante - poelgras, riete, kleiner plante en bome langs oewers
- Diere - Visse, paddas, insekte, voels
- Bedreiging: Waterbesoedeling (rommel & seep)
Woudekostelsels
- Skaduryk en koel
- Min Sonlig
- Baie water en klam
- Verskillende bome, varings, mos, blomplante
- Diere: Bokke, wildekatte, muise, slange, voëls en insekte
- Bedreigings: Afkap van bome, ontbossing vir paaie en boerdery
Voedselweb
‘n aantal gekoppelde voedselkettings wat die vehoudings tussen diere wys
Vervaardigers
Plante wat hul eie kos maak
Verbruikers
Diere wat plante of ander diere eet
Ontbinders
- Mikroörganismes wat dooie plante en diermateriale afbreek en die voedingstowwe terugplaas in die grond
- swamme
Dele van ‘n voedselweb
- Vervaardigers - Plante
- Verbruikers - Herbivore, Karnivore, omivore
- Mikroörganismes - Ontbinders
Materie
Bestaan uit partikels wat heeltyd beweeg…
- Vastestof
* Partikels naby mekaar
* Baie Klein spasies tussenin
* Vaste patroon styf saamgepak
* kan nie vrylik of vinnig beweeg nie - vibreer of vaste posisie bv. stene - Vloeistowwe
* Partikels naby mekaar nie soos by vastestof
* Klein spasies tussenin
* Nie in vaste patroon gepak nie
* Kan vinniger en vrylik by mekaar verby beweeg
* Neem vorm van houer aan - Gasse
* Partikels vêr van mekaar af
* Beweeg vrylik in alle rigtings
* Geen vorm
Skeiding van mengsels
- Handsortering - fisies met jou hande of gereedskap die mengsel skei
- Filtrering - om ‘n vloeistof en ‘n vastestof te skei deur dit deur ‘n materaal soos filtreerpapier of ‘n maas te gooi
- Verdamping - wanneer ‘n vloeistof in ‘n gas verander
- Afsakking - om ‘n vloeistof wat met ‘n vloeistof gemeng is, toe te laat om op die bodem te gaan lê
- Dekantering - om die houer versigtig skuins te hou en die boonste laaf van die mengsel af te gooi
oplosbare stof
‘n stof wat in ‘n vloeistof kan oplos
onoplosbare stof
kan nie in ‘n vloeistof oplos nie
Skei oplossings
- Sifting
- Handsortering
- Afsakking
- Dekantering
Oplosbare stowwe - Verdamping
- Kristallisasie
Kristallisering
Wanneer ‘n opgeloste stof weer in kristalle verander
Volume
- Die hoeveelheid spasie wat ‘n voorwerp of stof opneem.
- Eienskap van materie.
(ml) (l) - Maatslinder = meetinstrument
- Kurwe van water = meniskus
Massa
- ‘n mate van die hoeveelheid materie in ‘n stof
- gram (g) kilogram (kg)
- Eienskap van materie
- Skaal/massameter = meetinstrument
versadigde oplossing
oplossing waarin die oplosbare stof nie meer wil oplos nie, en die opgeloste stof op die bodem gaan lê.
Tempo van oplossing
- Temperatuur:
hitte - partikels kry meer energie, beweeg vinniger. koue - patikels minder enegie, beweeg stadiger - Roer/skud: Partikels versprei vinniger
- Korrelgrootte: Suikerklontjie se partikels moet eers losgemaak wor om te versprei. klein korrels verspei vinniger en los gouer op
Oorsake van waterbesoedeling
- Onoplosbare stowwe soos olie en plastiek, bande glas kan mense en diere skade doen wat die water drink.
* Oliestortings van skepe - voëlskan nie vlieg
* Seeskilpaaie - plastiek
* Robbe/pikkewyne - verstrengel in vislyn - Oplosbare stowwe soos seep en kunsmus verlaag suurstof in water en organismes vrek
* Metale, sure van fabrieke,
* mynafval, verf - lood -beland op gewasse as met besoedelde water besproei word - Kieme uit toiletafval
Cholera
Diarree
3-5 miljoen mense besmet en 100 000 sterftes p/jr
kunsmis
chemikalieë wat gebruik word om plante beter te laat groei
insekdoders
chemikalieë om insekte dood te maak
ontlasting
soliede toiletafval
cholera
siekte wat deur kieme in menslike ontlasting veroorsaak word
diarree
siekte wat jou ontlasting baie los en waterig maak
biodiversiteit
al die verskillende soorte plante, diere, en ander lewende goed wat in die ekostelsel bestaan
rioolvullis
menslike afval wat in die toilet afgespoel word
Vleilande belanrike natuurlike ekostelsel
- verskaf habitat
- Waterbron
- Filtreer die water om dit te suiwer. verwyder oplosbare en onoplosbare stowwe uit water
- Vleilande werk soos reusesponse wat water stoor en oorstromings tydens swaar reën verhoed
- Tydens droë seisoene word water uit die vleilande om riviere en stroompies aan die vloei te hou.
Vleilande - Biodiversiteit
- vleilande verwoes word - habitat geaffekteer
* biodiversiteit krimp wanneer vleilande verwoes word
Vleilande - Watergehalte
- Hoe veilig ons water vir gebruik is.
- Vleilande verwyder die oplosbare stowwe wat seep, insekdoders en kunsmis voorkom en wat water ingespoel.
- Plante in vleilande absorbeer stowwe.
- Vleilande kan ook soliede toiletafval afval afbreek en skadeloos.
- Vleilande dien as filters om water te suiwer
Skoon water skoon te maak
- Sifting
- Filtrering
- Afsakking
- Dekantering
- Kook
- Voeg chemikalieë
Skoon water skoon te maak
- Sifting
- Filtrering
- Afsakking
- Dekantering
- Kook
- Voeg chemikalieë
suiwering
proses om vuil water skoon te maak
besoedel
wanneer water stowwe of kieme bevat wat dit onveilig maak om te drink
kook
skadelike kieme in die water word doodgemaak deur die water ‘n paar minute te kook
chemikalieë
reeks stowwe wat bestaan wat kieme in die water doodmaak en die water skoonmaak.
