CB5602 - Filosofie van de cultuurwetenschappen Flashcards
KAVV-analyses zijn belangrijk voor het begrip van filosofische teksten
Waar staat KAVV voor?
Alleen de afkorting, niet de toepassing
Kerncitaat, argument, verband, vraag
Wetenschapsfilosofie
Begrip
Sub-discipline van de filosofie waarin wordt onderzocht wanneer onderzoek wetenschappelijk is en hoe het te werk zou moeten gaan
Humanioria
Begrip
geestes- of cultuurwetenschappen
Wetenschap
Begrip volgens de Van Dale
“het systematisch geordende geheel van het weten en van de regels waarmee verder kennis verkregen kan worden.”
Van Dale. Groot woordenboek van de Nederlandse taal (16e herziene druk; Utrecht en Antwerpen 2022) 4942.
Empirie
Begrip
gegevens uit zintuiglijke waarneming en ervaring
‘Empirie’ komt van het Griekse empeiria, wat ‘ervaring’ betekent, en heeft betrekking op alles wat we kunnen waarnemen. Deze waarnemingen worden meestal niet zomaar aangetroffen, maar gericht gezocht en vervolgens systematisch verwerkt, de methode
Methode
Begrip
systematische en beredeneerde werkwijze om iets (in de wetenschappen: betrouwbare kennis) te bereiken
‘Methode’ gaat ook terug op het Grieks, op méthodos, wat op het volgen van een weg duidt. Deze weg loopt via redeneringen en gevolgtrekkingen die moeten voldoen aan de regels van de logica
Logica
Begrip
filosofische sub-discipline die de geldigheid van redeneringen onderzoekt
logica’ komt van het Griekse logos, dat veel dingen betekent, onder andere ‘verzameling’, ‘taal’ en ‘denken’.
Theorie
Begrip
samenhangend geheel van (vooronder)stellingen die wetten of empirische regelmatigheden formuleren
Het verzamelen en verwerken van gegevens vindt plaats op basis van uitgangspunten en binnen het kader van een theorie – ook al Grieks: theooria, beschouwing – een logisch geordend model van veronderstellingen die het vertrekpunt van het wetenschappelijk onderzoek vormen. Dergelijke theorieën worden ontwikkeld binnen de traditie van een discipline
Discipline
Begrip
domein van onderzoek met eigen werkwijzen en methoden, zoals letterkunde, kunstgeschiedenis, enzovoorts.
Dergelijke theorieën worden ontwikkeld binnen de traditie van een discipline – dat woord stamt bij wijze van variatie uit het Latijn: disciplina, onderwijs – en het geheel van basisideeën in zo’n discipline wordt een paradigma genoemd
Paradigma
Begrip
voorbeeld van goede wetenschapsbeoefening binnen een bepaalde discipline; geheel van uitgangspunten, theorieën en methoden die binnen zo’n discipline als standaard worden gehanteerd
en het geheel van basisideeën in zo’n discipline wordt een paradigma genoemd, en dat komt weer van het Grieks: paradeigma, voorbeeld. Eigenlijk slaat ‘paradigma’ zowel op het wereldbeeld of de filosofische grondgedachten waar de theorieën van een discipline op berusten, als op de voorbeelden waarmee een leraar aan haar/zijn leerlingen laat zien hoe een ware wetenschapper te werk gaat.
Medium
Begrip
(meervoud: media) uitdrukkingsmiddel dat in de kunsten en andere culturele uitingen wordt gebruikt; communicatiemiddel
Gender
Begrip
culturele opvattingen en betekenissen die worden gegeven aan het biologisch onderscheid tussen de seksen
Wat houd het postkolonialisme in binnen de cultuurwetenschappen?
Hoofdstuk 1.4
cultuurwetenschappelijke stroming die de doorwerking van koloniale verhoudingen in culturele uitingen en verhoudingen onderzoekt en onder kritiek stelt
Het omvat alternatieve perspectieven op, bijvoorbeeld, de verhouding tussen groepen mensen met verschillende huidskleur en hoe je die kunt benoemen – zo staat hier bijvoorbeeld het woord ‘ras’ ter discussie. Ook de verschillende perspectieven op koloniale geschiedenis en slavernijgeschiedenis worden steeds nadrukkelijker met elkaar vergeleken.
Interdisciplinair
Begrip
onderzoek waarbij verschillende disciplines met elkaar samenwerken
wat de verhoudingen tussen de verschillende soorten wetenschappen en disciplines nog ingewikkelder maakt, is dat er in de afgelopen decennia steeds meer aandacht is gekomen voor het belang van samenwerking over de grenzen van de verschillende disciplines heen; in twee woorden: voor interdisciplinair onderzoek. Ook de grenzen tussen enerzijds natuurwetenschappelijke disciplines en nieuwe technologieën en anderzijds de traditionele cultuurwetenschappen kunnen worden overbrugd.
epistèmè
Begrip
in Griekse filosofie van de oudheid: ware kennis (tegenover meningen en opinies); in Foucault: grotendeels onbewuste dieptestructuur van kennis in een bepaald tijdperk
Propositie
Begrip
term uit de logica; stelling die in één zin wordt uitgedrukt
Het Organon van Aristoteles was een verzameling van zes vakken:
– Categoriae, een classificatie van dingen en hun eigenschappen, onderverdeeld naar hoe zij subject of predicaat van een propositie (onderwerp of kenmerk daarvan in een stelling) kunnen zijn
Prescriptief
Begrip
voorschrijvend, normatief
Tegenover descriptief
Om te beginnen de poetica, waar opnieuw Aristoteles maatgevend is geworden. Hij bespreekt meerdere talige kunstvormen: drama (tragedie en komedie), lyrische poëzie en epiek. Hiervan beschrijft hij meerdere, vooral algemene, regels, waaraan deze kunsten moeten voldoen. Later heeft de Romein Horatius in zijn Ars poetica hier veel van overgenomen en er meer een prescriptieve discipline van gemaakt. Deze regels hebben eeuwenlang als norm gegolden voor het schrijven van theater en poëzie.
Descriptief
Begrip
beschrijvend
tegenover prescriptief of normatief
Belangrijkste voorlopende disciplines op de huidige cultuur- en geesteswetenschappen?
Hoofdtuk 2.1
Poetica, filologie, retorica
Poetica
Discipline
Hoofdstuk 2.1
de (ambachtelijke) voorschriften waaraan kunstwerken dienen te voldoen. In de moderne tijd doelt de term op de creatieve normen van individuele kunstenaars.
Om te beginnen de poetica, waar opnieuw Aristoteles maatgevend is geworden. Hij bespreekt meerdere talige kunstvormen: drama (tragedie en komedie), lyrische poëzie en epiek.
Filologie
Discipline
Hoofdstuk 2.1
Een filoloog bestudeert de taal- en letterkunde van volkeren door middel van overgeleverde geschriften, in samenhang met de cultuurgeschiedenis van een volk. Door zorgvuldige studie wordt getracht de context en oorsprong van woorden, zin en betekenis van taaluitingen te verklaren.
de filologie. In de loop der eeuwen waren veel geschriften overgeleverd die geordend en geïnterpreteerd moesten worden. Met name de oprichting van de bibliotheek van Alexandrië heeft hier een belangrijke rol gespeeld. Er werden honderdduizenden geschriften verzameld, bijna altijd in verschillende versies, omdat het overschrijven zelden foutloos verliep. De filologen richtten zich daarom vooral op de reconstructie van de oorspronkelijke tekst. Hiervoor werd onder anderen een analogische methode ontworpen. Wanneer woorden een onbekende vorm hadden gekregen vanwege kopieerfouten, werden ze vergeleken met bekende woorden en kon de fout worden hersteld.
Retorica
Discipline
Hoofdstuk 2.1
letterlijk redenaarskunst, of welsprekendheid, is de kunst van het spreken in het openbaar. Retorica verwijst zowel naar de retorische theorie – de leer van overtuigend spreken en schrijven, de ars rhetorica – als naar de retorische praktijk, het in het openbaar spreken, de eloquentia.
Daarnaast was de retorica, de kunst van het overtuigen, in de oudheid een belangrijke wetenschap. Plato staat vooral bekend als criticus van de retorica. In zijn Gorgias bekritiseert hij alle retorica als de kunst van het overtuigen van onwetende massa’s. In andere dialogen zoals de Phaedrus is hij ook kritisch, maar minder negatief. Voor Plato is het vooral belangrijk om de filosofie, die zoekt naar ware kennis, te onderscheiden van de sofistiek die gericht is op het overtuigen van een publiek.
Aristoteles was positiever over retorica en heeft deze discipline uitgebreid beschreven als een kunde van bewijsvoering, vanuit het perspectief van spreker, argumentatie en publiek. De bewijsvoering moet worden afgestemd op het beoogde publiek en is opgebouwd met enthymemen. Deze zijn vergelijkbaar met de syllogismen of redeneerregels uit de logica, nu echter niet gericht op de waarheid maar op de aannemelijkheid van een uitspraak. Aristoteles bespreekt in zijn Retorica veel voorbeelden en regels om tot een overtuigende bewijsvoering te komen.
encyclios paideia
Termonologie
Hoofdstuk 2.1
Griekse onderwijsprogramma
Waar werdt encyclios paideia in omgezet?
Hoofdstuk 2.1
Artes liberales
‘vrije kunsten’ of ‘vrije kundes’
Waar werdt de artes liberales in onderverdeeld?
Hoofdtuk 2.1
trivium en quadrivium
Wat hield het trivium in?
Hoodstuk 2.1
grammatica, dialectica (logica) en retorica
Wat hield het quadrivium in?
Hoofdstuk 2.1
aritmetica (wiskunde), geometria (meetkunde), astronomie en muziek
hermeneutiek
begrip
interpretatieleer, in de oudheid ontstaan als hulpwetenschap binnen onder andere theologie en rechtsleer; in de negentiende eeuw uitgegroeid tot filosofie van de cultuurwetenschappen; in de twintigste eeuw tot filosofische stroming die alle ervaringen en handelingen als interpretatie beschouwt
Socrates heeft vanuit de etymologie van Hermes 2 betekenissen gekoppeld
Welke betekenissen gaf Socrates aan de naam Hermes?
En waarom?
Hoofdstuk 2.2
Een boodschapper van de goden, maar ook een bedrieger die zelf iets verzint.
Hij is een tolk (hermèneus), een boodschapper, een dief, een bedrieger met taal, een sjacheraar, allemaal activiteiten waarbij het om de macht van het woord gaat. Eiren betekent dat je de taal gebruikt, en emèsato dat je listen bedenkt. Vanuit dit stamt de naam Eiremès, tegenwoordig Hermes
Wat is de hoofdbetekenis van hermeneuein?
Hoofdstuk 2.2
Uitdrukken
allegorie
Begrip
verhaal dat symbool staat voor iets anders
Wat is het onderscheid tussen het innerlijke en het uiterlijke woord binnen de theologie?
Hoofdstuk 2.2
Het innerlijke woord is wat God bedoelt heeft, en het uiterlijke woord is de interpretatie hiervan.
Het hier genoemde vraagstuk van de verhouding tussen de joodse en christelijke geschriften is slechts één voorbeeld van een dieper liggend theologisch probleem: als God onfeilbaar is, hoe komt het dan dat zijn openbaring zo raadselachtig is? De kerkvader en filosoof Aurelius Augustinus (354-430) heeft hierover geschreven dat met Gods Woord niets mis is, maar dat wij aardse en zondige lezers te gebrekkig zijn om het goed te begrijpen. Hij maakte onderscheid tussen het innerlijk en het uiterlijk woord. Het innerlijk woord is de boodschap zoals God die bedoeld heeft; het uiterlijk woord is de tekst zoals wij die begrijpen. De interpreet moet dus op zoek naar het innerlijk woord, de ware betekenis van de tekst.
Welke betekenissen kennen we binnen het Christelijke theologie?
Hoofdstuk 2.2
- de letterlijke betekenis (Wat is er gebeurd?)
- de dogmatische betekenis (Wat moet ik geloven?; hier wordt vaak een allegorische uitleg vereist.)
- de morele betekenis (Wat moet ik doen?)
- de anagogische of eschatologische betekenis (Wat mag ik hopen, waar moet ik naar streven?).
Scopus
Begrip
het oogmerk of de doelstelling waarmee een tekst is geschreven
De scopus van een tekst betreft het oogmerk: met het oog waarop is een tekst geschreven? De verschillende onderdelen van een tekst kunnen dan vanuit deze bedoeling begrepen worden.
hermeneutische cirkel
Begrip
wederzijdse afhankelijkheid en voortdurende interactie van geheel en delen, op verschillende niveaus
De hermeneutische cirkel houdt allereerst in dat een woord begrepen moet worden vanuit de context van de zin waarin het woord wordt gebruikt. Tegelijk is de zin alleen begrijpelijk als we de betekenissen van de woorden kennen. Woord en zin vooronderstellen elkaar dus en hebben elkaar nodig om betekenis te genereren. Deze cirkel is onvermijdelijk, vanwege de dubbelzinnigheid van taal. Omdat woorden meerdere betekenissen kunnen hebben (één blik in een woordenboek maakt dit direct duidelijk), is de keuze uit deze betekenissen allereerst afhankelijk van de manier waarop het woord in een zin wordt gebruikt.
Een vergelijkbare circulaire werking vindt plaats op andere niveaus: de betekenis van een zin is mede afhankelijk van de context waarin deze zin wordt gebruikt, zowel de talige context (alinea, paragraaf) als de praktische context; en deze context is weer betekenisvol dank zij de zin die er deel van uitmaakt. Hetzelfde geldt voor de verhouding tussen paragraaf en hoofdstuk, hoofdstuk en boek, boek en serie, genre, oeuvre, enzovoorts.
subtilitas intelligendi
Termonologie
Begrip
